Кароткае сонца

Садок, поўны кветак і параскіданай пачарнелай турэцкай чарапіцы. Вінаградныя лозы, што абвілі ўвесь дом, вінаграднае лісце заглядвае ў вокны… Па сцяне паўзуць трэшчыны, дабіраюцца да цэментаваных прыступак, да палавічка перад парогам, пад якім хаваюць ключ. Стары паркан з падгнілым шчыкетнікам, што прыкрываецца гонкімі галінкамі позніх яблынь. Бляшанкі з-пад кансерваў з кветкамі на падаконніках – сады Семіраміды. I меладычныя гукі кропель, якія падаюць у тазы і цабэркі – калі працякае дах. I шматразова мазаныя, фарбаваныя і латаныя сцены пакоя з цёплымі дываночкамі, і адчыненыя старыя дзверы – звонку зялёныя, а знутры белыя. I дашчаная падлога – жоўтага, лімоннага, колеру, і шчоткі для падлогі ў кутку – таксама жоўтыя. I стары ложак, размаляваны лебедзямі, што спяць у возеры вішнёвага колеру. На куце запыленая лампада, кволае полымя каляднай свечкі, у якім ажываюць кроплі крыві на невялікім абразе. Некалькі лыжак, абедзенны стол на двары пад чарэшняй, змайстраваны бацькам тваім – зіхатлівай, пяючай нажоўкай, долатам, вострым, як джала. I кусцікі на двары, і дрэвы, і сам стары барак, галубы, што чырвоным вокам пазіраюць на нас, ліхтары дыняў і чашма з мураванай калонкай, ледзяной вадой, што аж у зубы коле, чашма, што зімой замярзае і кожную раніцу растае. Куры, рудыя плямы на белым – неспакойныя, заклапочаныя, што пакідаюць на снезе адбіткі лапак – зграбныя, нібы хадзілі анёлы. А побач на вуліцы – велізарныя чорныя колы двухколак; гучыць грамафон, стары і хрыпаты; чыгуначнік у фуражцы спяшаецца да свайго цягніка, з сумкай, у якую хоча зазірнуць небарака – прыдурак з вашага квартала. I двое цыган – нясуць скрутак сіняга аксаміту братам сваім, якія шыюць жаночыя пантофлі. I леля Міча – трымае пеўня, будзе прасіць, каб хто адсек яму галаву. I звон са званіцы невялікай царквы; звоніць і пяе царкоўны звон над хатамі ў крайнім квартале, над хатамі з садкамі, з дрэвамі на дварах, з курамі, і старой вінаграднай лазой, і шчыкетнікам, праз які свабодна пралазяць дзеці – і туды і сюды. I вяселлі – з крэсламі і сталамі, сабранымі ў суседзяў і родзічаў, з талеркамі і лыжкамі, таксама пазычанымі ў іх… На дварэ вяселле, песні і смех, і зноў на гэты двор падае снег, і. ўсё, што ні ёсць на ім, апранае шапкі – і барак сам, дрэва, галіна, абернутае карыта, верабей, што заснуў ноччу і замёрз. I падае снег на гэты, такі любімы дом у вінаграднай лазе і павуцінні.
 
У прыцемку Таня раптам адчула, што з’явілася нешта, што варушыцца, але не выдае ні гуку. Жахнуўшыся, яна падтуліла пад сябе ногі і ў наступны момант заўважыла, як калідорам, падскокваючы, мільгаюць маўклівыя сілуэты і знікаюць у адчыненых дзвярах недзе там, у канцы кватэры.
– Што гэта? – прашаптала яна.
– Трусы, – адказаў Сашко.
– Якія трусы?.. Куды яны скачуць? – не магла зразумець спалоханая Таня.
– У ванную, піць. Відаць, тры гадзіны ўжо.
Таня прыгледзелася да стрэлак гадзінніка, якія свяціліся, – было пяць мінут чацвёртай.
– У гэты час яны прывучаны піць, – растлумачыў Сашко. – Потым вернуцца назад, у пакой.
– Але чаго тут трусы? I чаму так многа? – прашаптала Таня.
– Таму што плацяць ад галавы. А ты чаму гаворыш шэптам?..
Іграў грамафон, недзе з таго канца калідора неслася яго хрыплая
мелодыя, грамафон быў, відаць, стары, іголка тупая, ды і пласцінка купленая не ўчора, і не было ніякай патрэбы гаварыць шэптам, але Таня шаптала.
Дом быў стары, трохпавярховы, агромністы і змрочны, з доўгімі цёмнымі калідорамі, з жалезнымі, паедзенымі ржой аконнымі рамамі, у якіх сям-там яшчэ трымаліся каляровыя – сінія і зялёныя – шыбы, надбітыя і забруджаныя, – адзін з тых непрыветлівых і недарэчных гарадскіх дамоў, што будаваліся да вайны, з безліччу бязглуздых памяшканняў, зімовым садам, з жалезнымі – на лапах – ваннамі і кафельнымі печамі ў пакоях.
– Дзе плацяць? – спрабавала загаварыць Таня нармальна, але зноў перайшла на шэпт. – Як – ад галавы?
– У інстытуце, – растлумачыў Сашко. – Доследы праводзяць над імі. Квецік Харасанаў гадуе іх у гардэробе і прадае інстытуту…
У пакоі, дзе некалькі гадоў таму назад пасяліўся сямідзесяцігадовы Харасанаў, стаяў пачварны агромністы гардэроб з масіўнага дубу, з разеткамі і разьбой, які да таго ж быў скамбінаваны з гіганцкім буфетам такога ж вырабу, падобным на кентаўра, і ўся гэтая цёмнакарычневая аграмадзіна трымала ў сваіх абдымках увесь пакой.
Само нутро гардэроба ўяўляла сабой лабірынт з перагародак, шуфлядаў, барыкаў, інтымных аддзяленняў для жаночай бялізны, для шапак, для футра – цэлы невялікі драўляны Вавілон. Аддзяленне для футра асабліва абурала Харасанава, які за ўсё жыццё не меў яго, акрамя хіба таго, што на ўласнай скуры. Для чалавека, як ён, уладальніка дзвюх камізэлек і паліто, якому бог ведае ўжо колькі часу, такі гардэроб быў як асабістая знявага. Пражытыя гады зрабілі Харасанава мудрым і не вельмі адчувальным да крыўды, але кентаўр засланяў святло, у пакоі было змрочна і цяжка дыхалася. А гэта ўжо рабіла замах на кавалак хлеба кватаранта, які ўсё жыццё займаўся продажам пеўчых птушак, экзатычных рыбак і медыцынскіх п’явак.
У невялікай хаце, пры якой быў сад, у бацькоўскім двары Харасанава, на ўскраіне горада ўмовы для ягонага гандлю былі ідэальныя. Але калі ён пражыў там ужо каля пяцідзесяці гадоў, акружаны пеўчымі птушкамі, аднойчы прыйшоў бульдозер, зламаў хату, зруйнаваў вулачку, паставілі там пошту, а Харасанава і палову сямей з яго вуліцы пасялілі ў гэты вялікі і змрочны дом, у шматлікія яго пакоі і калідоры. Людзі паступова пакідалі яго, выбіраліся з гэтага падменнага жытла ў новыя жыллёвыя комплексы, у панельныя дамы і блокі, з’яўляліся новыя кватаранты, некаторыя ж старыя заставаліся падоўгу, не могучы знайсці кватэру па густу ці па той прычыне, што кватэр проста не хапала.
А Харасанаў пасяліўся ў пакоі з гардэробам. Адзінокі чалавек у гадах Харасанава не мае ніякіх шанцаў атрымаць новую кватэру, і стары гэта вельмі добра ведаў. З яго спроб змяніць пакой нічога не атрымалася, а пакой быў цесны, дзіўнай формы – з нечаканымі паваротамі сцен і вугламі не на месцы; па ўсім мяркуючы, гардэроб першапачаткова знаходзіўся ў велізарным холе, а пазней розныя кватэранаймальнікі ўзвялі сцены, перагарадзілі хол у розных кірунках, паступова ізаліруючы дубовага гіганта, пакуль нарэшце не ўтварыўся пакой Харасанава.
I тады Харасанаў вырашыў схапіцца з гардэробам адзін на адзін. Другога выйсця не было – позна ўжо было мяняць прафесію, нічога іншага рабіць ён не ўмеў.
Барацьба была няроўнай, пачвару немагчыма было скрануць з месца, не тое што выцягці вон. Яго і спаліць нельга было, ён не гарэў, а калі б і ўдалося распаліць – мог згарэць увесь квартал наўкола. Некалькі разоў Харасанаў налятаў на яго з сякерай, але і сякера яго не брала, адскоквала ад цвёрдага дрэва. Ахалоджваў старога ад гэтых катэгарычных дзеянняў і інвентарны нумар, выпісаны на хвалепадобнай паверхні дзвярэй гардэроба.
У доўгія ночы Харасанаў глядзеў на гардэроб з нянавісцю, і рукі старога сціскаліся ў бездапаможным адчаі. I тады ён рашыўся на апошняе – пачаў гадаваць у гардэробе трусоў. А трусоў прадаваў у інстытут, бо попыт на пеўчых птушак ненатуральна ўпаў, а сам ён перайшоў жыць у былы пакой для зімовага саду, дзе ніхто не сяліўся.
Там і застаўся жыць, як кветка, – сярод п’явак, пеўчых птушак і экзатычных рыбак. Таму і пачалі яго зваць «квецік Харасанаў».
Вось і ўся гісторыя Харасанава, якую Сашко расказаў наскора, пакуль вёў Таню змрочным калідорам. Трусіныя скачкі, што шлёпалі па падлозе, аціхлі, аддалілася і мелодыя грамафона, і перад імі нечакана зазваніў званок веласіпеда.
Яны прыціснуліся да сцяны, і ў прыцемках паўз іх з важным выглядам праехаў на новым «Балкане» хлапчук гадоў шасці-сямі з пячэнінай у роце.
– Чаго не ўключыш святло? – заўважыў Сашко ўслед яму.
– Цэца фалу адклуціў, – адказаў хлапчук і паехаў далей.
Было яшчэ ледзь папоўдні, у доме цішыня, болынасць яго жыхароў на рабоце, павінны папрыходзіць толькі пад вечар. Недзе ўжо воддаль, мабыць, ад лесвіцы празваніў званок хлапчука, пасля не стала яго чуваць. Напэўна, выехаў на вуліцу.
У прыцемках Сашко прыгарнуў Таню, пагладзіў яе валасы. Яна павярнулася да яго – слабае святло адбілася ў прыплюшчаных вачах, вусны яе ўздрыгвалі…
Пакуль Сашко цалаваў яе, Таня адчула, што на калідоры ёсць яшчэ нехта і бачыць іх, і лёгенька адштурхнула яго.
Прасачыўшы яе пагляд, Сашко ўбачыў ля акна маладую жанчыну.
– Трэба заказваць ключ, – уздыхнуў ён. – Без ключа не абысціся. I якраз жа…
Tаня нічога не разумела.
– Вельмі прашу прабачыць, – наблізілася маладзіца, – няёмка атрымалася… але што мне рабіць…
– Ды што там, нічога, – стрымана сказаў Сашко. – Мы прывыклі. А вы як?..
– Ах, ведаеш жа, як мы… – вінавата ўсміхнулася жанчына. – Мне вельмі няёмка, сама бачу, што ты заняты… але ж нікога няма, усе на рабоце, і баюся, каб ён не ўзлаваўся…
– Добра, добра… Зараз ідзём.
– I дзяўчына хай бы заказала, – папрасіла яна. – Яшчэ лепш было б. Калі яна захоча, вядома. Ты ж не можаш пакінуць тут яе адну…
Сашко зірнуў на Таню:
– Пайшлі закажам па ключу… Спраў тут на дзве хвіліны.
Таня паціснула плячыма.
Вінаватая ўсмешка зноў з’явілася на твары жанчыны, яна пераступіла з нагі на нагу і павяла іх у сваю кватэру.
У бай Клімента, бацькі маладой жанчыны, калісьці была майстэрня па вырабу ключоў. Стаяла яна на ціхай вулачцы, на ўскраіне, зрынуў бульдозер і яе разам з іншымі старымі хацінамі. З таго часу прайшлі гады, нямала вады сплыло, а бай Клімент ужо нічога не помніў, усё пазабываўся. Забыўся пра сыноў, не пазнаваў жонку, толькі Жану, дачку, ведаў, толькі яе пазнаваў. Кожны раз, калі бачыў жонку, пытаў, хто гэта, ці не вадамер прыйшлі правяраць і ці многа плаціць трэба.
У зморанай яго галаве, дзе паступова знікалі ўспаміны, змытыя хвалямі часу, знікалі твары і дамы, знікла дзяцінства, знікла вайна і пажары ад бомбаў, зніклі прыяцелі і маці, дзеці і ўсё доўгае жыццё, – засталася адна толькі Жана.
I ключы.
Кожную раніцу ён уставаў а шостай гадзіне, ціха апранаўся і накіроўваўся да дзвярэй – збіраўся ў майстэрню, якая ўжо гадоў дваццаць пяць не існавала.
– Куды ты сабраўся? – казала Жана. – Ці ты забыўся, што сёння нядзеля. Хто ж у нядзелю працуе?..
– Ах жа ж ты! – спахопліваўся бай Клімент. – Нешта пачаў я забывацца. Хацеў у краму ісці.
I заставаўся дома.
Толькі зрэдчасу ў ім нешта прачыналася, ён станавіўся неспакойны, задумваўся: «Пачакайце, дык жа ўчора была нядзеля, га?»
У такім разе яго заводзілі ў кладоўку, дзе ў куточку на століку былі ціскі, ляжалі напілкі і латунныя загатоўкі ключоў. I хто-небудзь з суседзяў заходзіў, каб заказаць ключ.
Жана і ўвяла іх у тую кладовачку, у якой за сваім верстачком у старым фартуху з зеленаватага корту ўжо сядзеў бай Клімент, абкладзены напілкамі і ключамі. Акуляры яго спаўзлі на кончык носа, на лбе сабраліся глыбокія зморшчыны, а ён засяроджана шморгаў напілкам, асцярожна здуваючы залаты пылок.
Жана сунула ім у рукі два ключы і сказала:
– Тата! Кліенты!..
Бай Клімент прыўзняў галаву і зірнуў на іх праз драцяную аправу акуляраў – погляд яго быў нечакана жывым і чыстым, як у дзіцяці.
– Хвіліначку, – прамовіў ён. – Трэба скончыць гэты, павінны прыйсці ото, учора заказвалі.
Ён давёў зубчыкі ключа, параўнаў яго з мадэллю і, задаволены, паклаў збоку.
– Дык ключ патрэбен? – прыязна ўсміхнуўся ён Сашкў. – Ну, давай паглядзім, юнак! Пакажы…
Сашко падаў ключ.
– Калі можна – два, – папрасіў. – Часта губляю…
– Можна, – усміхнуўся стары чалавек. – У бай Клімента ўсё можна.
Ён пакапаўся ў стале, знайшоў адпаведную загатоўку, заціснуў у ціскі і пачаў пілаваць.
– Твая маладзіца? – кіўнуў на Таню.
– Мая, – пацвердзіў Сашко. – Далі кватэру, то трэба і ключы.
– Жывіце шчасліва, – сказаў стары чалавек, – гэта самае галоўнае. Калі маеце кватэру ды маладыя самі – бяды не будзеце знаць. Добрая маладзіца, добрая, жывіце шчасліва.
Таня стаяла, закусіўшы губу.
Стары ўсміхаўся і падганяў ключы, пасляабедзеннае сонца адбівалася ў ягоных акулярах, а ў паветры зіхацелі залатыя парушынкі…
– Ну, вось табе і ключ, гаспадыня, – пацалаваў яе Сашко. – Віншую з кватэрай.
Пакой быў заліты святлом, па столі гулялі лёгкія цені, у куце побач з белай кафельнай грубкай стаяў ложак, засланы радопскай коўдрай, ля акна стаяў другі, з бляшанымі пано вішнёвага колеру і зусім выцертымі лебедзямі. На швейнай машыне «Зінгер», на буфеце, з якога выблісквалі танныя кілішкі, ляжалі як папала кнігі, ад кніг угіналіся тры палічкі, збітыя з простых дошак і пафарбаваныя пад дуб. Насупраць акна размяшчаўся стары аблуплены гардэроб з выпуклымі дзверцамі, на ім стаялі два запыленыя чамаданы, на сцяне мяккімі танамі цешыў вока невялікі кілім…
Таня ўзяла ключ і сумна ўсміхнулася.
– Ніколі не быць мне тваёй гаспадыняй, – сказала нечакана Таня. – Не быць…
– Як гэта – не быць? – здзівіўся Сашко, завязваючы, як медальён, свой ключ на шыю. – Чаму? Ці ж я мала цябе кахаю?.. Вось і ключы ад кватэры маем.
У цёмных вачах Тані з’явіўся цень, горка сцяліся вусны.
– Таму што і я кахаю цябе, – сур’ёзна сказала яна.
Але Сашко засмяяўся, Сашко не звярнуў на тое ўвагі, Сашко завязваў на шыі ключ, а ў пакоі свяціла пасляабедзеннае сонца, і ён памкнуўся да яе…
Вусны яе былі сухія і гарачыя, плечы апальвалі яму рукі, ён цалаваў яе, а яна не заплюшчвала вачэй, глядзела адкрыта, а змрок у глыбіні яе зрэнкаў не разыходзіўся…
– Госпадзі! – пранік з-за сцяны глыбокі старэчы голас. – За што ты караеш мяне, госпадзі, за якія грахі, шэсцьдзесят гадоў ужо…
Словы чуліся выразна, гучна, недзе зусім блізка, быццам нехта маліўся тут, у самім пакоі. Таня апусціла рукі, вочы яе акругліліся, яна прыкусіла губу.
– Старая! – сказаў Сашко. – У суседнім пакоі, яна часта гэтак, а сцяна ж з «дсп». Вось разышлася!.. Зараз пастукаю, хай сціхне.
– Глупства! – спыніла яго Таня. – Не чапай старую!
– …шэсцьдзесят гадоў ужо, госпадзі, дзень за днём, ноч за ночкай… Мужыка забраў, пазваў к сабе, шэсцьдзесят гадочкаў прайшло, з дваімі дзеткамі пакінуў мяне, з дзяўчынкамі, адну, з дзвюма рукамі. Тслькі сама і ведаю, як гадавала іх, госпадзі, як жыла тыя гады, як рабіла, як паязды чысціла, паязды, госпадзі, колькі іх, тых паяздоў, як ад мяне да цябе, ад зямлі да неба, усе ж іх пачысціла, госпадзі, столькі паяздоў падмяла, столькі вагонаў памыла, а дзеткі мае спалі на дварэ, госпадзі, у гразі, у брудзе, госпадзі, каравыя і недагледжаныя, бо і ноччу ж на станцыі вагоны падмятала, і яны засыналі ў пыле, як гулялі, божа, як гулялі, так і засыналі, і не было каму іх дагледзець… Не паліла я табе вялікіх свечак, госпадзі, гэта праўда, але грошай не было, ледзь хапала на тое, каб іх пракарміць, госпадзі, а ўжо адзявацца самі адзяваліся. У дванаццаць гадочкаў працаваць пайшлі, госпадзі, па фабрыках ды прадзільнях, маленькія ж зусім, і сэрца маё разрывалася на частачкі… Дзякуй табе, вінаград хоць радзіў, тая лаза, што на двары, радзіла-такі, і дзеткі здаровенькія былі, дзякуй табе за гэта, госпадзі, ручкі твае цалую, але ж і ім цяжка было са мной, і яны са мной мучыліся, адны, госпадзі, без бацькі, без заступніка, а паяздам тым канца не было, госпадзі, вагоны прыходзілі чорныя, працавала, госпадзі, і малілася, ты ж ведаеш, што малілася я, ты чуў, кожны дзень малілася, малілася за іх, каб сонца было ім, госпадзі, крыху болын, як мне было, і лаза каб радзіла заўсёды, і каб хлеб быў, госпадзі, каб яны здаровыя былі…
За сцяной гучаў шчыры і даверлівы голас, старая жанчына расказвала пра сваё жыццё, пытала бога пра гады, што прайшлі, пра гора, якое ён паслаў ёй, размаўляла з ім… Таня моўчкі слухала і глядзела ў столь, на якой церушылася пабелка і снегам падала на падлогу.
– …Восемдзесят гадоў жыву на гэтым свеце божым, можа, і болын – не помню ўжо, а не магу зразумець – чаму адным столькі гора, госпадзі, усё жыццё пакутуюць, а другім – не, чаму людзі жывуць так розна, чаму для адных адна радасць, госпадзі, а другім адно гора, ты ж усіх нас стварыў, роўнасць даў, госпадзі, чаму ж ты не роўна дзеліш… Я гаравала, госпадзі, хай гэта мая віна, але і дзеткі мае пакутавалі змалку, і канца гору не было, і хваробы паслаў ім потым, а грахі ж нашы не вялікія, божа, за што ж такія вялікія пакуты… За іх прашу, госпадзі, за дзетак маіх, і за іх дзетак, хопіць ім гора, дай ім радасць, дай ім святла, яны ж добрыя, госпадзі, светлыя іх душы, толькі надта вераць людзям, а свет жа перамяніўся, госпадзі, і ты гэта ведаеш, ніхто цяпер не верыць, памажы ім, госпадзі, памажы ім і іх дзеткам, не пакідай дзяцей гараваць, як мяне, яны ж светлыя, госпадзі, і чыстыя, як і ты быў у яслях сваіх, добрыя, людзей усіх любяць, каб жа не было ім за гэта гора, божа, памажы ім…
– Ну, усё, хопіць, – не стрываў Сашко, – пайду спыню…
– Нікуды не ідзі, – запярэчыла Таня. – Ты чуеш?
Але Сашко нацягнуў сарочку, бронзавы ключ, што матляўся на яго шыі, бліснуў на святле і пагас. Старая за сцяной ужо малілася за сябе.
– Вазьмі мяне к сабе ўжо, божа, стамілася я, сэрца маё стамілася, душа мая стамілася, стаміліся рукі, не хачу больш жыць, не працягвай дні мае… Што мне рабіць на зямлі, божа, хапіла мне гора, напоўнілася і перапоўнілася душа ім, няма ўжо месца болын…
За Сашком стукнулі дзверы.
Таня пачала паволі апранацца. Са столі працягвала церушыцца бясшумна і ціха пабелка.
– Чаго ты апранулася? – спытаў, вярнуўшыся, Сашко.
Голас за сцяной як бы выдыхся, у кватэры было незвычайна ціха, на стале, асветленым пасляабедзенным сонцам, ляжаў ключ. Таня нічога не адказала.
Сашко зірнуў на ключ.
– Ключ пакідаеш?
– Пакідаю.
– Што будзем рабіць?
– Не ведаю, – крутнула галавой Таня. – Далей так працягвацца не можа, сам бачыш. Нам проста няма дзе дзецца. Дома ў мяне тое самае. Не можам жа мы ўвесь час бадзяцца па вуліцы.
Сашко апусціўся на ложак з выцертымі лебедзямі.
– Не перажывай, – сказала Таня, – ты ж не вінаваты. Проста такое ў нас становішча.
Сашко ўспомніў апошні выпадак, як ён узяў быў ключ ад падстрэшка, дзе жыў ягоны калега. Пайшлі туды з Таняй, якая ўцякла з работы, з лабараторыі, дзе на працягу васьмі гадзін кожны дзень закладвала ў прабіркі хімікаліі і кіслоты і назірала, як растуць грыбкі і іншыя паразіты. Ключ упарта не лез у сакрэтную адтуліну замка, Сашко змучыўся, аж упацеў, але і адступаць не збіраўся, а тут нечакана знутры шчоўкнуў другі ключ, і дзверы адчыніліся. У напаўадчыненых дзвярах паўстаў юнак у акулярах і пінжаку, накінутым на голыя плечы, ён, пэўна, збіраўся грудзямі сваімі закрыць шлях каму б там ні было ў падстрэшны пакой – сваімі слабымі і бледнымі грудзямі.
– Вы Анастас, напэўна? – прашаптаў ён збянтэжана.
Анастас быў калега Сашка, які даў ключ.
– Я не Анастас, – адказаў Сашко. – Але Анастас запэўніваў, што ў гэты час тут нікога не будзе.
Юнак збянтэжыўся яшчэ болып, разгублена пачаў папраўляць акуляры і, крадком азірнуўшыся ў пакой, зашаптаў:
– Анастас дапусціў памылку, яго ж сукватарант мне таксама сказаў, што нікога не будзе… Атрымалася супадзенне…
Пасля гэтага ні з таго ні з сяго працягнуў руку і назваўся:
– Вельмі прыемна, Нікалаеў.
Сашко машынальна паціснуў працягнутую руку.
– Калі б вы прыйшлі праз паўгадзіны… – шаптаў Нікалаеў. – Хвілін праз сорак…
У дадатак да ўсяго ў калідоры, у якім было поўна падобных студэнцкіх кватэр, маладая жанчына развешвала пялёнкі і паўзункі свайго мальца і глядзела на іх з непрыхаванай пагардай…
– Нават фургон наш забралі, – напомніла Таня. – Памятаеш?
Сашко памятаў – поле без пачатку і без канца, звонкае ад святла і сонца. Па высокай траве, што пахла зёлкамі і стракацела кветкамі, бегаў сабака. Ён насіўся ў траве, ашалелы ад шчасця, ад сілы, ад таго, што адчуваў жыццё, п’яны ад сонца і свабоды… Ён бегаў па крузе, куляўся, даганяў свой хвост, пасля зноў кідаўся стрымгалоў наперад, патанаў у траве, раскідваў яе грудзінай… Таніны рукі калмацяць яго галаву, яе вочы прабліскваюць праз распушчаныя валасы. Яе цела свеціць у прыцемку фургона. У іх перахоплівае дыханне, абое патанаюць адно ў адным, захлынаючыся ад болю і шчасця… I зноў шукаюць адно аднаго, яшчэ і яшчэ іх залівае гарачая хваля шчасця, яны застаюцца без паветра, у скроні стукае шалёная кроў… А потым яны зноў назіраюць за сабакам, ашалелым, ап’янелым сабакам, які ўсё носіцца па веснавой маладой траве, скача, стрымгалоў ляціць па полі…
Яны знайшлі той фургон на ўскраіне горада, пад старымі дрэвамі, за імі пачыналася поле, на якім сям-там віднеліся сляды пазасыпаных ям, а на яшчэ свежым пяску ўжо квітнелі макі і зелянела маладая трава. Ім здавалася, што фургон – іхні, адчувалі сябе ў ягоным нрыцемку смела. Але гэта працягвалася толькі тыдзень. Падышлі машыны, рабочыя прычапілі фургон да велізарнай «Татры», і ён, віхляючыся, як чарапаха ў траве, паехаў.
Сашко падышоў да Тані, павярнуў тварам да сябе.
– Паслухай, – сказаў. – Ты ж ведаеш – не гэта галоўнае…
– Ведаю, – адказала яна. – Ды што з таго? Ведаю ўжо два гады – з таго часу, як мы пазнаёміліся. Я таксама кахаю цябе, ну і што з таго? Але як здзейсніць нам наша каханне? Якім чынам? Каханне ж – гэта і дзеянне, ці не так, яно разам з тым і жыццё, а не толькі стан. Я хачу цябе, я гатова дзеля цябе на ўсё, а што з тацо?
– Як гэта – што з таго? – устрапянуўся Сашко. – Як – што з таго?!
– Гэта нічога не мяняе, разумееш? Тое, што ты сумленны, шчыры, светлы, як кажа твая бабуля, – таксама нічога не зменіць. Гэтага яшчэ недастаткова. Гэта ўсё цудоўна, за тое і кахаю цябе, але гэтага недастаткова.
– Дык чаго ты хочаш яшчэ? – ён зірнуў на яе ўтрапёна.
– Я хачу жыць з табой зараз, зразумей ты, пакуль я маладая, пакуль жадаю цябе, пакуль магу кахаць. Калі мне будзе сорак, я ўжо не змагу, тады ўсё будзе іначай, і я буду іншая, і ты… Ведаю, ты будзеш працаваць, і я буду працаваць і ашчаджаць, усё гэта я ведаю наперад, і ведаю, што можна сказаць у гэтым выпадку. I што ж? Я не магу закансерваваць сябе, каб прачнуцца ў сорак гадоў… ці ў пяцьдзесят… калі нарэшце будзем мець сваю хату, дзяцей, калі зможам купіць мэблю, і тады спакойна любіцца… Усе кажуць – заўтра, потым, у будучым… Ты таксама… Але тыя гады, якія забяруць маладосць, – хто іх нам верне? Хто нам іх аддасць назад?.. Бадзянне па чужых кватэрах, падстрэшшах, сваркі з гаспадарамі і суседзямі па кватэрьі, жыццё са сціснутымі зубамі, неабходнасць гаварыць шэптам увесь час… Не хачу шаптаць, разумееш? Калі я цябе кахаю, не хачу гаварыць шэптам, і пасля таго не хачу, не хачу болын ніколі гаварыць шэптам…
У старым доме было ціха, праз вокны свяціла сонца, у праём паміж рамамі акна ўляцела пчала, зумкала і марна спрабавала выбрацца на волю.
– Ты кажаш, кахай мяне, астатняе не мае значэння. Дык жа пасля дзесяці гадоў такога жыцця – на падстрэшшах і прыватных кватэрах – ад кахання і следу не застанецца. Можаш не сумнявацца, калі давядзецца жыць так, гадоў праз дзесяць, праз пяць мы адно на аднаго і глядзець не захочам. I кожны будзе абвінавачваць другога, што сапсаваў яму жыццё. Кожны ж дзень бачу такое дома, чую, ужо трываць не магу: калі маці пачынае сварку, калі – бацька… гэта пекла, якое ты ўявіць сабе не можаш. А ведаў бы ты, як яны кахалі, як пачыналі жыццё, якімі былі жаданымі адно для аднаго… Бачыла ў кіно не раз, як дзяўчына ідзе за каханым на край свету, але ж у фільмах усё канчаецца яшчэ да жаніцьбы… А я не хачу… жыць так, як жывуць мае бацькі, як жывуць амаль усе мае знаёмыя, не хачу і не магу. Пасля таго, што было паміж намі, лепш расстацца, чым праз пяць гадоў ненавідзець адно аднаго. Не жадаю кожны раз заказваць новы ключ, калі хачу цалавацца з табой…
Сашко глядзеў на ключ, які ляжаў на стале, там, дзе Таня паклала яго – праменні кароткага сонца сышлі з яго, перамясціліся далей, і ён ляжаў у цяні.
Далей усё пайшло нібыта як і раней, адно ўсё часцей ён заўважаў каля вуснаў Тані горкую складку, і словы яе былі быццам тыя ж і не тыя, ён шукаў у іх прыхаваны сэнс, папрок, але не знаходзіў, і гэта непакоіла яго яшчэ болып.
– Кахай мяне сёння і не думай пра заўтрашняе, – казала Таня. – Заўтра нам не быць з табой. I ключ гэты мне не патрэбны, ключ гэты ні ад чаго, калі хочаш, можаш павязаць яго сабе на шыю і насіць. I не перажывай – ты не вінаваты. Але ж і я не вінаватая – ці ж гэта злачынства – жадаць, каб быў у нас свой кут, каб маглі мы з табой мець усё цяпер, пакуль маладыя. Хіба дрэнна, што мне хацелася б замест адной сукенкі мець дзве, хіба дрэнна, што летам я хацела б паехаць з табой на мора?.. I быць там з табой доўга, цэлы месяц, грэцца на сонейку, купацца ў зялёнай вадзе, а вечарам – цалавацца… Хіба гэта нейкае злачынства?
– Злачынства, бо ты хочаш усё адразу, – адказваў ён. – Каб усё гэта мець, трэба зрабіць злачынства – абрабаваць якую-небудзь пошту.
Але жарт павісаў у паветры, недзе паміж імі, ва ўсякім разе, яе не дасягаў.
– Мужчыну лепш, мужчына можа пачаць усё і ў сорак год, а жанчына – не. Для жанчыны гэта занадта позна, – сказала яна аднойчы вечарам, і болын на гэтую тэму ніколі не гаварылі.
А час ішоў, каціліся месяцы, і прыйшло лета. Тратуары пакрыліся густымі ценямі дрэў, а калі праз шырокае лісце каштанаў прабівалася сонца, яно сляпіла вочы. Насталі доўгія і гарачыя дні. Сашко павінен быў разам з калегамі з універсітэта ехаць на будоўлю.
Ён доўга шукаў выйсця з гэтага непрыемнага становішча і нічога не мог прыдумаць. Нарэшце вырашыў пайсці да доктара з мэтай сімуляваць некалькі відаў хвароб, з разлікам, што хоць адна ўдасца пераканальнай.
Але не прайшло і дзвюх хвілін, як доктар выкрыў яго.
– У вас абсалютна няма здольнасцей сімулянта, – усміхнуўся доктар. – Нават сімулянту патрэбен нейкі талент. Хоць у мяне ніякі талент не дапаможа – я заўсёды бачу сімулянта наскрозь – ці ён з талентам, ці не.
– Я не створаны сімулянтам, – згадзіўся Сашко, – гэта ясна.
– Я не люблю сімулянтаў у прынцыпе, – заўважыў доктар з агідай. – Я нават бачыць вас не магу. Забірайце сваю вопратку і апранайцеся там, у калідоры. Адзінае, што магу зрабіць для вас, гэта трымаць мэту вашага візіту ў сакрэце.
– Уся справа ў тым, – пачаў апраўдвацца Сашко, – што бацька мой, усё жыццё надта заняты работай – мясіў бетон, збіваў апалубкі, клаў сцены, – забыўся сабраць крыху грошай. Пакуль іншыя людзі, як пчолкі, збіралі леўчыкі, напаўнялі імі гіпсавыя і іншыя скарбонкі, ён працаваў і карміў сям’ю, будаваў хату, прыбудоўваў кухню, потым ладзіў павець. Гадаваў дзяцей, потым вучыў іх… Разумееце? I не сабраў мне грошай, каб я мог цяпер узяць ды паехаць з дзяўчынай на мора. I на іншыя патрэбы.
– У мяне таксама грошай не лішне, – адказаў доктар. – Але я не сімулірую.
– Прабачце, доктар, вы мяне не зразумелі. Я ўсяго толькі хацеў вьізваліцца з будатрада, каб падзарабіць, разумееце? Кожнае лета мне ўдавалася крыху падзарабіць. Я не прывык гуляць, з дзяцінства маю працоўныя навыкі, не думайце. А сёлета начальства нешта заўпарцілася, нікога не адпускаюць. Вось чаму я ў вас.
– А, гэта ўжо іншая справа, – прызнаў доктар. – Калі ўсё так, як вы кажаце… Але і гэта нічога змяніць не можа. Гэта робіць вам гонар, але будзем гаварыць як мужчына з мужчынам – на мне ляжыць вялікая адказнасць. Калі вас зловяць, пападзёмся абодва, а ў першую чаргу – я. Акрамя ўсяго іншага, у нашай прафесіі ёсць свае прынцыпы, а вы прымушаеце мяне парушаць іх, ілгаць… Непрыгожа ўсё гэта, зразумейце, нічым не магу памагчы, ідзіце.
– Шкада, – уздыхнуў Сашко. – Злавіць мяне ніхто не злавіў бы. Я працаваў бы далёка, у гарах, у дачных зонах – бяруць мяне хлопцы ваду шукаць на дачных участках. Хто б мяне злавіў?
– Ага, вось у чым справа, – зацікавіўся доктар. – А як жа вы шукаеце тую ваду?
– Звычайна, бурам… Невялічкі, прыватны буравы станок, тры таварышы з бездакорнай рэпутацыяй, добрыя працаўнікі, адзін з іх – прыяцель майго бацькі, у свой час разам рабілі, цяпер пенсіянер. Вось ён і ёсць наш старшы, бай Ламба.
– Ну, а як знойдзеце ваду? – спытаў доктар.
– Што, як знойдзем ваду? Падкідваем шапкі…
– Я хачу сказаць, ці капаеце студню, чашму ці робіце?
Сашко растлумачыў, што пакуль не ведае, што ў гэтай галіне яму яшчэ не даводзілася працаваць, але калі доктара так зацікавіла гэта, ён даведаецца.
Доктар на момант задумаўся, пабарабаніў па стале пальцамі, паглядзеў на хлопца ва ўпор.
– Дзяўчына… прыгожая? – пацікавіўся раптам.
– Якая дзяўчына? – не зразумеў спачатку Сашко.
– Ну, тая, з-за якой вы гатовы сімуліраваць хваробу.
– Для мяне прыгожая, – адказаў Сашко. – Іначай я не быў бы тутака.
– Так, так… – задуменна прамовіў доктар. – Сякое-такое ўяўленне пра гэтыя рэчы я маю…
Пасля гэтага ён дастаў бланк лістка непрацаздольнасці, запоўніў яго і падаў Сашку.
– Жадаю ўдачы, – сказаў на развітанне. – I ведаеш што, у мяне таксама ёсць невялічкая дача. А вады блізка няма, валэндаюся са шлангамі, а дзе іх набярэшся, калі трэба метраў трыста, так што бяда. Працягнеш гэты шланг, а ў выхадны наедуць турысты і дзеля жарту парэжуць. Так што разлічваю на цябе, на твой бур… Ну як?
– Само сабой, доктар, дарагі! – запэўніў Сашко. – Праз дзён дзесяць будзеш мець нават плавальны басейн. Я нутром адчуваю, што ў нетрах тваёй дзялянкі поўна вады.
Лес быў дубовы, стары, у шырокіх шатах дрэў панаваў спакой, а калі ён парушаўся і ў лістоце ўсчыналася нейкае ажыўленне, то гэта ад птушак, якія пачыналі пырхаць з галінкі на галінку, а не ад ветру. У ліпені ветру тут амаль ніколі не бывае, толькі смаліць сонца, і к полудню на адкрытым месцы цяжка трываць.
Але дача была салідная – сцены да паловы мураваныя, веранду пакрывае шырокі аранжавы тэнт, і ў цянёчку пад ім, як можна здагадацца, ніякая спёка не страшная. За верандай адразу пачынаецца сад і агарод – маладыя персікавыя дрэўцы, па ніжняму краю – з дзесятак дыхтоўных груш-прышчэпак. Па тэрасах распаўзаюццц трускалкі, угору па прутках лезе касіс. Між сэрцападобнага лісця памідораў выглядваюць ружовабокія плады – яшчэ бледнаватыя, чырвань яшчэ не завалодала ўсёй іхняй гладкай налітай паверхняй, сям-там яна саступала жоўта-зялёнаму. Гудуць пчолы, віюцца вакол дрэўцаў, над ягаднікам, не спяшаюцца збіраць мёд, пакуль што быццам педантычна вывучаюць абставіны, у якіх ім трэба будзе працаваць.
Трое мужчын сядзяць пад персікавымі дрэўцамі, кураць, і ў нерухомым паветры над іх галовамі вісяць шматкі дыму, павольна ўздымаюцца ўгору і рассейваюцца.
– Пайшлі! – прамовіў бай Ламба і ўстаў першым. – А то і сонечны ўдар хапіць можна…
Сашко і Антон падняліся, аблізалі патрэсканыя вусны і – пачалі.
Спачатку крануўся лес – ледзь-ледзь падаўся назад, потым зялёная сцяна дрэў пайшла хутчэй і раўней. Яна сунулася і сунулася, не вельмі спяшаючыся, павольна адыходзіла на захад. Затым у рух пайшлі дыхтоўныя грушы – яны былі бліжэй і кружыліся хутчэй; закружыліся і персікавыя дрэўцы, разам з імі і пчолы, якія не пераставалі екептычна гусці над ягаднікам, закружыўся і сам ягаднік…
Пасля таго ў кружэнне ўключылася нешта аранжавае – гэта веранда з аранжавым тэнтам, заблішчалі на сонцы кавалачкі слюды ў тынкоўцы другога паверха, у рух пайшлі драцяная агароджа, «Бакінгамскі палац», жалезныя вароты, зачыненыя аканіцы з разнымі сэрцамі на вокнах суседняй дачы, пудзіла на двары другога суседа… Пасля таго зноў выплыла зялёная сцяна дубровы, прамільгнула дарога, пачулася выразней, як па ёй грукоча бульдозер, зноў у полі зроку з’явіліся грушы – зямля круцілася…
Бур уздрыгваў, жаласна павіскваў, трое мужчын, аберуч упіраючыся ў жалезны прэнт, крочылі па кругу. Да абеду заставалася цэлая гадзіна, сонца нерухома вісела над самымі галовамі, а яны круцілі веранду, дачы, дуброву, дарогу, пудзіла…
З пачатку лета яны абышлі з гэтым бурам усю дачную зону па той і па гэты бок гары, папрацавалі на многіх дачах. Былі на ўчастках з двухпавярховымі асабнякамі, з гаражамі і падвешанымі ля ўвахода ліхтарамі з каванага жалеза, наведвалі квадратныя белыя вілы з дэкаратыўнымі мураванымі сельскімі печамі і бляшанымі пеўнікамі на вільчыках дахаў, і няскончаныя драўляныя хацінкі, і проста буданы з абівачных дошак і бляхі, і нават іржавыя аўтобусы на калодках… Круцілі бур у садах і гародах, на лівадах, парослых люцэрнай і валошкамі, сярод кветнікаў і ягаднікаў, у грунце скалістым і цвёрдай, як камень, гліністай зямлі, у белых вапняковых скалах, у карэнні персікаў і дзікіх груш…
Шукалі ваду.
Звычайна яна хавалася на глыбіні дзесяці – пятнаццаці метраў, калі наогул была. На новым дачным участку выпівалі за кошт гасціннага ўласніка па чарцы-другой ракіі, разгружалі часткі буравога станка, манціравалі бур. Грузавічок з аблупленай на баку зялёнай фарбай, вызвалены ад грузу, падскакваў па няроўных дарогах у зваротным кірунку, а яны, папляваўшы на рукі, пачыналі круціць бур. Круцілі, круцілі, пакуль не намацвалі ваданосны пласт ці, зноў жа, пакуль не пераконваліся, што вады ў гэтым месцы няма. Справа была простая, вышэйшай адукацыі яна патрабавала не канечне, уся мудрасць была ў тым, каб ісці па кругу, штурхаючы прэнт. Час ад часу спыніўся – выкурыць цыгарку ці прыкруціць новую штангу, – і пайшоў далей…
Калі дабіраліся да вады, як такое здаралася наогул, гасцінны ўласнік спяшаўся ў горад за пітвом, а яны дэманціравалі бур і чакалі зялёнага грузавічка, каб ехаць далей па пыльных і пакручастых дарогах дачнай зоны. Або заставаліся прабіць калодзеж чалавеку, за бяспечыць яго вадой ці паставіць помпу, каб некалькімі рухамі ён мог набраць вады колькі яго душа захоча.
Была ўжо сярэдзіна ліпеня, яны перабраліся на другі бок гары і працавалі ў старых дубровах з шырокімі палянамі. З гэтага боку дач яшчэ было няшмат, тут толькі пачыналі будавацца, і бульдозер толькі пракладваў сюды дарогу, тут-там чырванелі напаўузведзеныя сцены, за адгароджанымі калючым дротам участкамі кучамі ляжалі нарыхтаваныя цэгла і гравій, сям-там стаялі часовыя буданы, закладваліся садзікі… Дачная зона тут толькі асвойвалася, каб у будучым расшырацца і квітнець.
Зямля круцілася, і перад вачамі з’явілася пудзіла. Яно нетаропка выплыла перад Сашком, паказаўшы перш за ўсё свой разадраны рукаў на правай руцэ, потым парыжэлую вату на плячах старога пінжака, замест галавы – стары жаночы капялюшык у квяты, з ліловай стужкай. Пасля пудзілы ў сваю чаргу з’явілася зялёная сцяна лесу…
Сашко ішоў у нагу з бай Ламбам, штурхаў жалезны прэнт, і як толькі пудзіла засталося ззаду, падумаў раптам, што Таня і на гэтым тыдні не прыйдзе – ні ў суботу, ні ў нядзелю.
Зямля круцілася, перад вачамі па чарзе праходзілі зялёная дуброва і дарога, суседнія вілы і пудзіла, аранжавы тэнт і дыхтоўныя грушы. Сашко паволі крочыў і думаў – што цяпер робіць Таня, дзе яна, пра што думае і ці ўдасца ёй узяць водпуск на верасень, як дамовіліся, каб паехаць разам на мора.
Спачатку ён кожны вечар наведваўся ў горад, да Тані, але бур паступова аддаляўся, заглыбляўся далей у горы, яны апынуліся ў аддаленых і пустэльных мясцінах дачнай зоны, і ўжо немагчыма было пайсці вечарам, каб раніцой вярнуцца, – адлегласць ужо была занадта вялікая, калі ісці, то трэба было ісці ўсю ноч, а на другі дзень пасля такога звалішся з ног яшчэ да абеду.
На дарозе завуркатаў матор, Сашко чуў, як машына спынілася перад варотамі вілы, матор чмыхнуў і змоўк.
– Другар Гечаў! – здагадаўся бай Ламба і перастаў круціць.
Па ўсланай плітамі дарожцы да іх ішоў другар Гечаў. Нягледзячы на тое, што той быў маладзейшы за бай Ламбу гадоў на пятнаццаць, бай Ламба звяртаўся да яго «другар Гечаў». Таму што ён даваў хлеб – бур быў ягоны, ягоная рухомая маёмасць.
Па словах бай Ламбы, другар Гечаў збіраў свой бур па частачках, дэманціруючы старыя спісаныя буры, працаваў, як мураш, у аграмадных радовішчах другаснай сыравіны, капаўся на задворках заводаў. I як чалавек прадпрымальны, меў цяпер уласны буравы станок.
Антон жа быў крыху іншай думкі пра паходжанне бура. Ён сцвярджаў, што другар Гечаў проста надзвычай сімпатычны, жыццярадасны чалавек, вельмі таварыскі, а за гэта і прыяцелі яго любяць вышэй усякай меры… I бур з’яўляецца плёнам менавіта гэтай бескарыслівай дружбы між другарам Гечавым і камісіяй па выбракоўцы буроў. Камісія выбракавала для яго амаль новы бур – адзін з тых, што прыводзіцца ў дзеянне ўручную, – таму што цаніла мужчынскую дружбу. А зусім не так, як гаворыць бай Ламба, бо другар Гечаў не паскупіўся перад камісіяй на кругленькую суму.
– Нядобра думаць так пра другара Гечава, – з дакорам гаварыў Антон. – А стары чалавек, проста сорам…
Бай Ламба заўсёды злаваўся пры гэтых Антонавых словах, ён наогул нічога не думаў, ведаў сваю справу, і ўсё.
– Надта ты многа ведаеш, Антоне, – адказваў ён. – Балбочаш многа. Твой язык ужо быў падвёў нас, зноў бяду наклічаш. Ты лепш трымай язык за зубамі і рабі. Як бы сабе ён ні дастаў бур, ён – ягоны. Займайся сваёй справай…
Сашко разумеў бай Ламбу, у чалавека два сыны-студэнты, пенсія ж адна, дзе ты надта заробіш, а з бурам заўсёды свежая капейка. З работай гэтай кожны справіцца, тут не трэба тры месяцы вучыцца, але могуць цябе, калі не будзеш трымаць язык за зубамі, адправіць у любы дзень, ахвотнікі зарабіць заўсёды знойдуцца.
– Ты ж вялікі чын займеў, відаць, таму, што ўсё жыццё трымаў язык за зубамі, – казаў Антон. – Усё жыццё працуеш, як крот, а што зарабіў?
– А ты, гэтакі ўжо гаварун, чаго дабіўся? – не здаваўся бай Ламба. – Якія чыны маеш? Тэхнік, як кажуць, з галавой, вучоны чалавек, а таксама круціш гэтую жалязяку і глытаеш пыл…
Сашко слухаў іх і не мог зразумець, чаго яны так спрачаюцца пра бур, пра тое, як яго набыў другар Гечаў – другар Гечаў мае не толькі буравы станок. I той жа зялёны грузавічок, на якім яны раз’язджалі пыльнымі дарогамі па дачнай зоне, належыць яму, хоць запісаны, зразумела, на імя іншага, яму належаць тачкі для пяску і бетону, у яго заўсёды ёсць бетонныя трубы для калодзежаў, у яго ёсць нават бульдозер. Хоць і дзяржаўны бульдозер, усё роўна ягоны, па яго жаданню і загаду працуе там, дзе трэба, – пракладвае дарогі і да асобных вілаў, і на асобныя ўчасткі кліентаў другара Гечава. Яны неяк дамовіліся з бульдазерыстам, і бульдозер цалкам у яго распараджэнні.
Другар Гечаў мае нават уласны манастыр.
Манастыр другара Гечава запусцелы, стары, высокія каменныя муры абступаюць шырокі двор, парослы бур’яном, патанаючы ў зеляніне кустоў і дрэў. Праўда, сцены яго пачалі ўжо рушыцца, але ад зямлі яшчэ даволі трывалыя, на іх сям-там нават праступаюць чырвоныя і залацістыя плямы роспісаў, невыразныя грэчаскія літары – задымленыя, размытыя дажджамі, раз’едзеныя вільгаццю, а на сцёртай каменнай падлозе – сляды перагарэлага воску, у ручайку, які перасякае двор, і цяпер булькоча вада, і цягнецца каля яго да неба стары кіпарыс.
Тысячу восемсот леваў адваліў другар Гечаў абшчыне мясцовага сяла, на зямлі якой стаіць манастыр, адным словам, купіў, і манастыр стаў ягоны, прыватны.
Так што і манастыр уласны мае другар Гечаў і гадуе ў ім свіней.
Месца ж вельмі зручнае, чыстага паветра – удосталь, вада – на месцы, наўкола шырокія паляны, вялікі двор – можна было б і пяцьсот галоў выкормліваць, калі б прыйшлося: надзейная агароджа з высокіх сцен, у сонечныя дні даволі ценю, а дождж пойдзе – заганяй жывёлу ў памяшканне, пад пачарнелыя зводы царквы. Калі б, скажам, другар Гечаў надумаў будаваць свінарнік, гэта абышлося б у дзесяць разоў даражэй, ды і немаведама, калі б яго пабудавалі.
А час ішоў, час не спыняўся, час не чакаў, а нельга ж адставаць ад часу, іначай жыццё чалавека пройдзе ў чаканні. Прапусціш свой час – і ён цябе абміне.
Другар Гечаў ведаў сутнасць рэчаў, ён бачыў рэчы знутры, ён адкідаў усялякія ўмоўнасці, ішоў у нагу з часам і таму карыстаўся поспехам, таму выйграваў. Бо час працаваў на яго.
На свіннях ён зарабляў добра, людзей, якія гадавалі іх, заахвочвалі ўсяляк, давалі бясплатна фураж, камбікармы, прэміравалі, плацілі надбаўкі, давалі палёгкі, другар Гечаў іграў з размахам, і грошы самі цяклі ў яго кішэні.
Але гэта яго не расхалоджвала, не расклейвала. Апрануты ў нязменныя свае штаны са звычайнай баваўнянай тканіны і зялёную спартыўную куртку, з абветраным і загарэлым тварам, ён безупынна снаваў між сёламі і сваім манастыром, ехаў у горад, пыліў на дарогах дачнай зоны ў сваім чырвоным разбітым «Масквічы», угаворваў, арганізоўваў, дапамагаў, даваў зарабіць дзесяткам людзей.
Вядома ж, у сувязі з манастыром узняўся шум, залямантавалі газеты, што, маўляў, гіне помнік старажытнасці, што манастыр належыць Балгарыі і не можа належаць аднаму другару Гечаву, што нельга замахвацца на гісторыю, што нельга дазваляць, каб свінні гнюсілі духоўнае мінулае гэтага краю, што, маўляў, у гэтым манастыры начаваў Паісій чытаў манахам сваю «Гісторыю славенабалгарскую», што там былі кнігі, гравюры і іконы, што жылі ў ім і кніжнікі, гайдукі хаваліся, манастыр – святыня…
Паклікалі Гечава ў горад, у светлую канцылярыю, пачалі гаварыць з ім.
– Гэта ж мінуўшчына, – сказалі. – Там Паісій начаваў, а вы па якому праву?..
– Вось дагавор, – адказаў другар Гечаў і паклаў на стол дагавор. – I натарыяльны акт.
– Так-то так, – сказалі яму, – дагавор у парадку, але ж гэта ўсё ж манастыр, святыня, так сказаць.
– Добра, ешце тады сваю святыню, – парыраваў Гечаў. – Ужо святыня, мінуўшчына… Паісія ўспомнілі! Ды там жа ўсё развальваецца, запушчана, пакрылася пылам, дваццаць гадоў зарастала бадыллём, і нагі жывога чалавека там не было, а як толькі я ступіў туды – Паісій, «Гісторыя славенабалгарская»!.. Добра, хай будзе па-вашаму, але ешце тады гісторыю славенабалгарскую!..
– Ты гісторыю не чапай! – паспрабавалі яго ўшчуць. – Не крыўдзі яе, а то можа быць дрэнна. Ты дзе знаходзішся?..
– Я і не крыўджу, – сказаў на гэта Гечаў. – Толькі ж самі разбярыцеся – гісторыя вам патрэбна ці мяса. Не разумею, з-за чаго сыр-бор… З мяне патрабуецца мяса, і я даю яго. Людзям трэба мяса, людзі вунь якія чэргі выстойваюць, дзяржава мяне падтрымлівае, заахвочвае, дае бясплатна фураж, прэміруе кожны месяц, а вы мне гаворыце пра Паісія. Ды там Паісія і следу не засталося, толькі сцены ды скляпенні. Калі гэта такая святыня, чаму ж дагэтуль не глядзелі, пакуль не запусцела?.. Мне-то што – прадам свіней, вазьму грошы і – бывайце, а ваш план мясанарыхтовак? Пэўна ж, і на мяне ён разлічаны, на такіх, як я. А вы мне тлумачыце пра кніжнікаў і іканапісцаў. Дык я і кажу – калі працаваць, дык працаваць, а не – дык ешце сваю гісторыю, мне ўсё адно. I не палохайце мяне, у мяне ўсё законна, манастыр той я купіў, а не ўкраў. Мяне вы не спалохаеце.

I цяпер другар Гечаў у сваёй зялёнай куртцы энергічнымі крокамі набліжаўся да іх па выкладзенай плітамі дарожцы, абветраны яго твар усміхаўся.

– Ну, як, хлопцы? – спытаў. – Вада ёсць?

– Пакуль няма, другару Гечаў, – адказаў бай Ламба. – Але дабяромся, яшчэ дзянёк-другі…

– Давайце крыху адпачнём, – прапанаваў другар Гечаў.

Селі тут жа, на цёплых ад сонца плітах, ён дастаў пачак «БТ», закурылі. Потым выцяг з кішэні пляшку вінаграднай і працягнуў яе першаму бай Ламбу.

– Пацягні, бай Ламба, зарадзі матор!.. Як сыны твае?

– Вучацца, – прамовіў бай Ламба. – Вывучацца, людзьмі будуць.

– Так, так, малайцы, хай вучацца, то і будуць людзьмі.

Пляшка абышла ўсіх чатырох, другар Гечаў таксама пацягнуў – нічога, што быў за рулём, міліцыі ён не баяўся, нічога і нікога не баяўся, такі ўжо быў чалавек.

– Пад’ехаў паглядзець, колькі бульдозер прайшоў, – сказаў ён, калі апаражнілі бутэльку. – Недалёка тут ёсць яшчэ два-тры кліенты – туды, к лесу. Як скончыце, ідзіце адразу туды, на другі канец зоны не пойдзем, не будзем час марнаваць – ніхто нам за хаджэнне туды-сюды не заплаціць.

– Яшчэ дзень-два тут трэба круціць, – нагадаў бай Ламба. – На сёмым метры цвёрды пясчанік пайшоў, цяжка паддаецца.

– Добра, добра, – кіўнуў другар Гечаў. – За гэты час і бульдозер шлях пракладзе. Я толькі прыехаў зірнуць. Толькі б вада была, то трэба будзе і калодзеж чалавеку прабіць. Дзе ні сустрэнецца, усё пра тое гаворку заводзіць.

Другар Гечаў ствараў свет, як гасподзь бог – шляхі, ваду, калодзежы, зямлю. Розніца толькі ў адным – за гэта ён браў грошы.

– Ну, бывайце, хлопцы, шчасліва, – падняўся ён. – I не ператамляйцеся на гэтай гарачыні, патрошку…

Ён мог сабе дазволіць і гэта – ягонае не прападала, плацілі за метры праходкі, а не пачасова, і як яны пракруцяць тыя метры – марудна ці хутка, гэта іх справа.

– Другару Гечаў, – успомніў Сашко, – каб мы не забыліся пра лекара, іначай я прапаў. Каб як і яму хутчэй прасвідраваць дачу…

– Не хвалюйся, Сашко, – падміргнуў яму другар Гечаў, – не забудземся. Ён у мяне запланаваны, дойдзе і да яго чарга. Ну, пакуль, бывайце!

Ён лёгка пакрочыў да варот па плітах, між якіх прабіваліся рамонкі, сеў у свой стары «Масквіч», і машына западскоквала па няроўнай дарозе. Меў ён, сама меней, на чатыры «мерседэсы», але выстаўляцца не любіў, ім кіравала зусім іншае. Ніжэй, у лагчыне, ракатаў бульдозер, які сунуў перад сабой велізарную кучу зямлі, перамешаную з карэннем і галлём, пракладаў новы шлях. Другар Гечаў, спыніўшыся перад ім, высунуўся ў акенца, нешта сказаў Ванку, бульдазерыст кіўнуў у адказ, пасля чаго другар Гечаў махнуў рукой і знік у клубах пылу.

– Узнёсся, – заўважыў Антон, гледзячы яму ўслед. – Узнёсся проста ў рай.

– Ты як той злы сабака: ты яму – хлеба, а ён укусіць меціць, – адзначыў бай Ламба і кінуў цыгарку, якая ўжо апякала яму пальцы. – Нядобра так, Антоне.

Антон нічога не адказаў, павярнуўся і пайшоў да бура, Сашко і бай Ламба падаліся за ім, моўчкі ўзяліся круціць.

Зямля зноў закруцілася, паўз Сашко праходзілі сцяна лесу, дыхтоўныя грушы, аранжавая веранда, аканіцы колеру кавы з разнымі сэрцамі, бульдозер, які пхаў перад сабой горы жоўтага пяску, перамешанага з карэннем, зразаў цэлыя пагоркі разам з кустамі і высахлай ад сонца травой і ссоўваў усё гэта ўбок; у поле яго зроку трапілі двое старых з «Бакінгамскага палаца», яны ціхенька крочылі між шыкоўных вілаў да лесу – у палінялай вопратцы, з нязменнымі сваімі кошыкамі…

«Бакінгамскі палац», як называў яго Сашко, быў тут, бадай, самай старой будынінай, калі можна назваць будынінай хаціну, збітую са скрынак, на якіх яшчэ праступалі надпісы на англійскай мове – мабыць, пра тое, што было ў іх калісьці мыла ці піва, – пацямнелыя ўжо ад часу і дажджоў. Сашко ахрысціў так гэтае збудаванне, пакуль кружыўся разам з верандай, лесам і зачыненымі аканіцамі з разнымі сэрцамі суседняй вілы. У буднія дні тут нікога няма, ні чалавека, ні звера, наўкола ціха і пуста, нішто не варухнецца, лясы стаяць зялёныя і спакойныя. I толькі двое старых з «Бакінгамскага палаца» іншы раз начуюць у сваім палацы, а ўдзень прападаюць у лесе, збіраюць лекавыя травы.

Сашко іх бачыў заўсёды разам, заўсёды ўдваіх – яны паціху крочаць травяністаю сцежкай, аброслай ажыннікам, – ці туды, ці сюды, заўсёды ціхутка, нячутна. А калі ўжо заходзіла сонца і паветра станавілася чырванаватым, яны прымошчваліся на лавачцы перад сваім палацам і глядзелі, як растуць настуркі, што бабка пасадзіла на градзе. Іншы раз, загледзеўшыся на кветкі або на глыбокае ружовае неба перад сабой, нібы захоплены ягонай неабсяжнасцю і бясконцасцю, стары засынаў – тут жа, на лавачцы. Тады бабка ўставала, паціху ішла ў хаціну, выносіла стары палітон і клапатліва захінала яго. Потым садзілася побач і сядзела – перад настуркамі і бясконцай ружова-чырвонай далечынёй, якая рассцілалася перад імі, – так і сядзела, нерухомая і непрыкметная, пакуль між дрэў не прасочваўся вячэрні халадок, не находзіў морак і паветра не набывала тую рэзкасць, якая прыходзіць з вечарам. Тады старая будзіла яго, і яны ішлі ў хаціну, за пачарнелыя ад дажджу і падрапаныя дошкі.

Ванка, які працаваў тут ужо амаль год і ўсё ведаў пра жыхароў дачы, расказваў, што летась перад «Бакінгамскім палацам» нечакана спынілася машына з іншаземным нумарам. Бралася пад вечар, старыя, як заўсёды, сядзелі перад настуркамі, стары драмаў, а бабулька лагодна глядзела на вячэрнюю зару, якая дагарала ўжо, мабыць, нешта думала сваё. Ванка пракладаў шлях да суседняй дачы, к канцу дня скончыў работу і важдаўся з клапанамі, якія ўжо колькі дзён барахлілі. З машыны выйшаў белавалосы чалавек, у гадах, але яшчэ стройны, агледзеўся і накіраваўся да старых. Бабуля спакойна глядзела на чалавека, што набліжаўся, святло вячэрняй зары біла ў вочы і перашкаджала разгледзець ягоны твар, яна бачыла толькі сілуэт, а стары спаў.

Калі ж той падышоў, бабулька ўзялася за сэрца і заплюшчыла вочы. Потым паднялася і абняла таго белагаловага. Яны аб нечым усхвалявана загаварылі, а побач у крэсельцы спаў дзядуля – спаў, асветлены вячэрняй зарой, захінуты ў стары палітончык, на двары сваёй маленькай дачы, перад бабулінымі настуркамі. Праз нейкі час яны ўспомнілі пра яго, бабуля асцярожна разбудзіла. Ён няўцямна глядзеў на іскрыстае вячэрняе паветра і не мог нічога зразумець. Потым, ачомаўшыся, кінуўся да белагаловага, і яны моцна абняліся.

Ванка памяняў клапаны, адрэгуляваў абароты і ўжо выціраў белым рыззём рукі, а тыя ўсё яшчэ сядзелі на маленькім дворыку і гутарылі.

У нейкі момант белагаловы стары азірнуўся і, заўважыўшы яго, паклікаў.

– Фрэнд, – гукнуў стары, – ці ёсць у цябе што-небудзь выпіць? Страшэнна хочацца выпіць, памру, калі не вып’ю. Пяцьдзесят гадоў ужо я не магу без пітва, а тут няма нічога.

Гэтаксама і ў Ванкі нічога не было, апошняя бутэлька масцікі скончылася яшчэ два дні назад, а другар Гечаў таксама не прыязджаў, каб можна было папрасіць прывезці.

– Няма, – адказаў Ванка. – Было, ды вось выпіў пазаўчора.

– Слухай, фрэнд, – сказаў стары. – Вазьмі маю машыну, скоч, прывязі што-небудзь… Выручай, а то памру, а мы яшчэ нічога не пагаварылі.

Насоўваў яму ў рукі пакамечаных грошай, паляпаў па плячы і даў ключы ад машыны. Ванка не прымусіў упрошваць сябе, завёў матор.

– Вялікую паслугу зробіш мне, фрэнд, – крыкнуў той услед. – Хутчэй вяртайся, каб ты жыў быў!

Пусціў Ванка «форда» па дарозе, і толькі пыл закурыў услед; пыл уздымаўся клубамі на паваротах, рыпелі і вішчалі тармазы, пакуль не выехаў ён на асфальтаваны шлях. Ванка хутка пераадолеў чатыры кіламетры да павільёна Іярдана Чорнага, там у яго набраў шэсць літраў вінаграднай, звыш таго, кінуў на сядзенне дзве бутэлькі масцікі і папыліў назад.

Вярнуўшыся, Ванка ўбачыў, што старыя як сядзелі, так і сядзяць на падворку, пад вінаграднай лазой, і ўсхвалявана нешта гавораць як не ўсе разам.

– Давай, фрэнд, – сустрэў яго белагаловы. – Давай хутчэй, а то мне будуць канцы.

Адкаркаваў бутэльку і адразу прыставіў да рота.

Бабуля схамянулася, схадзіла ў гародзік, сарвала з дзесятак памідораў, нарэзала ў талерку, прынесла хлеб, соль, кавалачак брынзы, шклянкі.

Свае дзве бутэлькі масцікі Ванка прыхапіў з сабой у вілу Парлапанавых, братоў-ветэрынараў, у якіх начаваў. Вядома ж, не ўтрымаўся, пацягнуў, – хай сабе нейкіх грамаў сто, але ўжо на месцы не сядзелася, дык вырашыў вярнуцца да старых.

Пакуль дайшоў, сцямнела, у лістоце вінаграду гарэла электрычная лямпачка, вакол яе вілася машкара, а пад лазой, каля століка, застаўленага нарэзанымі памідорамі і бутэлькамі, у сваіх крэсельцах спалі дзед і баба. Белагаловы ж госць, як убачыў яго, адразу паклікаў да сябе.

– Напіліся, фрэнд, – паведаміў ён. – Напіліся, па дзве чаркі ўсяго і выпілі, а то зелле сваё пілі. Спяць. Уяві сабе, фрэнд, першае каханне і першы сябрук. Пяцьдзесят два гады не бачыліся, фрэнд. I вось – напіліся.

Ён наліў чаркі – сабе і Ванку.

– У мяне сямёра сыноў, – сказаў стары, – але першае каханне ёсць першае каханне, фрэнд, тут ужо нічога не паробіш. Пяцьдесят два гады прайшло, разам вучыліся, у яе былі блакітныя каралі, нібы зорачкі… Сяджу я вось тут, перад гэтымі настуркамі, каля гэтага іх будана. А яна спіць. З краю свету прыехаў, каб яшчэ раз пабачыць – не мог не пабачыць перад смерцю.

Ён выпіў адразу палову чайнай шклянкі, што стаяла перад ім, і змоўк, угледзеўшыся ў цёмную ноч, якая ўжо запанавала паўсюдна, падкралася за два крокі ад іх, на ледзь выразныя абрысы дрэў.

– Разумееш, фрэнд, – сказаў, памаўчаўшы, – зямлю ўсю прайшоў, дзе толькі ні быў, прыязджаю, а яны тут, фрэнд, сядзяць перад настуркамі, нібыта за гэты час нічога не здарылася. Паверыш, такія ж самыя, як і ў тыя часы, толькі бы валасы ім хто пабяліў. Як быццам нічога і не было і не прайшло пяцьдзесят гадоў.

Ён паківаў белавалосай галавой.

– Разумееш, фрэнд, – працягваў, – жыў у Амерыцы, у Кліўлендзе, Чыкага, рабіў на бойнях, потым Іспанія, Мадрыд, Андалузія… У грамадзянскую, разумееш, – добраахвотнік я, у амерыканскім легіёне, у інтэрбрыгадах, мяне двойчы расстрэльвалі, потым – лагер у Францыі, уцёк у Бельгію, прыйшоў Франка… Ты чаму не п’еш, фрэнд?

Наліў сабе, потым Ванку і працягваў:

– Зноў Амерыка, сталеліцейныя заводы, пёкся каля печаў, фрэнд, потым Мексіка, Аргенціна, будаваў чыгунку ў Бразіліі… Табе не давялося будаваць чыгунку ў Бразіліі, фрэнд?

– Не, – адказаў Ванка.

– Тваё шчасце, фрэнд. Тваё шчасце, – паўтарыў. – Магілы, магілы… Вярнуўся ў Аргенціну, ажаніўся, пайшлі сыны, фрэнд…

Памідоры ў талерцы скончыліся, у іх пад нагамі на плітах дарожкі стаялі апарожненыя бутэлькі з-пад ракіі, машкара паранейшаму вілася вакол лямпачкі, у крэслах, апусціўшы галовы на стол, спалі старыя.

– Прайшлі войны, фрэнд, – гаварыў стары, – адна, потым другая, землетрасенні, быў Гітлер, прыязджаю, а яны любуюцца настуркамі, як і тады – і тады ў іх раслі на двары настуркі, стаялі плеценыя белыя крэслы. Першае каханне і першы сябрук… Не паехалі яны са мной, ні адно, ні другое, засталіся, ажаніліся, фрэнд, і ўсё жыццё поруч. Яна была ў каўнерыку, з яснымі вочкамі… Прыязджаю, фрэнд, і ўяві сабе, бачу іх у святле вячэрняй зары, і яна побач з ім, любуецца настуркамі… I цяпер не ведаю нават, чаму аддаць перавагу. Можа, яны маюць рацыю, га? А не я?..

Ванка слова не мог прамовіць, чамусьці перахапіла горла, ці то ад ракіі, ці яшчэ ад чаго, раптам яму захацелася пацалаваць старому руку, але ён стрымаўся. Толькі наліў поўныя шклянкі і моўчкі чокнуўся з ім.

– Перад настуркамі, фрэнд, у святле вячэрняй зары. I праз усё жыццё нічога з імі не здарылася. Э, расказваюць, – картачная сістэма, драўляны абутак, раматус… Гэта, канечне, дрэнна, фрэнд, а мне трэба вяртацца, заўтра ляцім, і калі ўпушчу самалёт, то не змагу вярнуцца. Няма грошай, фрэнд, я з групай, білеты назад на ўсю групу, разумееш, так дзешавей абыходзіцца падарожжа. Іншыя засталіся ў Бялградзе, а я купіў старую машыну і прыехаў пабачыцца з імі. У мяне ўсяго адна ноч, фрэнд, мне трэба ехаць, а яны напіліся. Яны спяць, а я дзеля іх перасек два акіяны, каб толькі пабачыцца, фрэнд, пагаварыць…

Ад лёгкага начнога ветру наўкола ціха шумелі дрэвы, машкара вілася вакол лямпачкі, свяціла лістотай старая вінаградная лаза. Было ціха. Стары ўстаў, зірнуў на дваіх, што спалі ў крэслах, на неба і яшчэ раз на іх.

Ціха сказаў:

– Бывай, фрэнд.

I няспешна пайшоў да машыны, сеў за руль, машына паціху кранулася і пайшла па няроўнай дарозе, доўга яшчэ промні фараў прабіваліся між дрэў, як не хацелі развітвацца, пакуль не зніклі.

Ванка сядзеў за столікам, у гарляку яго быў камяк, ён адкаркаваў яшчэ адну бутэльку вінаграднай і напоўніў шклянку. Напіўся Ванка ў тую ноч – так напіўся, як ніколі дагэтуль не напіваўся.

Зямля круцілася, пасля дваіх старых, якія паціху ішлі да лесу з нязменнымі кошыкамі ў руках, зноўку з’явілася веранда з аранжавым тэнтам, рудыя аканіцы з разнымі сэрцамі на вокнах суседняй вілы, бульдозер, што сярдзіта роў і сунуў перад сабой жоўты пясок…

Сашко круціў бур і раптам падумаў пра старога, які знік у цемры, падумаў, што ён робіць у сваёй далечы, на чужой зямлі, на тым баку зямлі, і ці з ім сямёра сыноў яго, і якое там, над ягонай Аргенцінай, неба, ці падобнае на гэтае, наша, якое той паглядзеў у астатні раз, перад тым, як паехаць назаўсёды, як паглыне яго цемра.

Сонца ўжо было амаль над галовамі, стала нясцерпна горача, Сашко адчуў тым часам, што хочацца есці.

– Бай Ламба, – гукнуў ён, – ці не час абедаць ужо?

– Давайце яшчэ крыху, – зірнуў на гадзіннік бай Ламба. – Яшчэ хвілін дзесяць – пятнаццаць, дванаццаці ж няма. Ты ж чуў, што казаў другар Гечаў – кліенты чакаюць…

– Ён казаў і каб не ператамляліся, – зазначыў Сашко. – На гэтай спёцы…

– Спёка спёкай, а справа справай, ніхто за нас не зробіць.

– Бай Ламба, – спытаў Антон, – чаго ты так годзіш другару Гечаву? Няўжо толькі дзеля сыноў сваіх?

Бай Ламба нечакана спыніўся, і ўсё застыла ў нерухомасці – суседняя віла, веранда, жалезныя вароты… У цішыні чулася толькі ракатанне бульдозера, які аж захліпаўся, сунучы перад сабой жоўтую ссохлую зямлю разам з пакамечанымі маргарыткамі.

– Каб ты ведаў, Антоне, – адказаў бай Ламба, – працаваць я пачаў дзесяцігадовым хлапчуком і ўсё жыццё працую. Так прайшло ўсё маё жыццё – у працы. Акрамя працы, я нічога не ведаў, грошай не сабраў, вілы і дачы не нажыў, але і не шкадую. Не вельмі раскашаваўся я ў сваім жыцці, усякае было, але жылі як людзі – і я, і жонка, і дзеці. I цяпер, на старасці гадоў, праца мяне трымае, працую і адчуваю, што не ў баку ад жыцця. Не сяджу я на лавачцы разам з пенсіянерамі, не чакаю, каб зайграла музыка і панеслі мяне ўперад нагамі.

– Жывёліна таксама працуе ўсё жыццё, – сказаў Антон. – Працуе і маўчыць. Вось я пра што.

– Я раблю, як разумею, – адказаў бай Ламба. – А калі ты разумееш па-іншаму, дык па-іншаму і рабі. Але ж і ты круціш бура во разам са мной. Калі ты такі разумны, то чаго ж не аблаеш другара Гечава, не скажаш яму ўсё ды не пашлеш куды падалей?

– Што ж, і я кручу, – адказаў Антон, – бо грошы трэба. У горадзе я такія грошы не зараблю. Але ў манастырскі яго свінух ні за якія грошы не пайду, хай ён нават азалоціць. Улаўліваеш розніцу?

– Ну, а як жа, – гаворыць бай Ламба. – Улаўліваю, але табе што, у цябе ні жонкі, ні дзяцей. Як будуць, то пабачым, як ты заспяваеш.

– Я вольны чалавек, бай Ламба, вось у чым справа. Абрыдла мне начальства, не люблю, калі вісяць над каркам ды страшаць, што прэміяльных не дадуць, праз кожныя два дні збіраюць сход і разводзяць антымоніі. Я чалавек вольны, па мне добра дык добра, а не – шапку ў ахапку, і бывай. Вось чаму я тут, каб ты ведаў, але калі другар Гечаў стане ўпоперак, то будзь упэўнены, і я з ім валэндацца не буду, пушчу яму з носа юшку, кіну ўсё і пайду. Ты мне тут даводзіш аб працы, справе, а калі б другар Гечаў плаціў па адным леўчыку ў дзень, ці працаваў бы? Упэўнены – і гадзіны б не застаўся.

– Без грошай не пражывеш, канечне, – згадзіўся бай Ламба. – Я пра іншае казаў, але ж ты малады яшчэ, не можаш мяне зразумець. А без грошай, ведама ж, хто робіць без грошай.

– А нам не толькі грошы плацяць, ты прыроду ўлічы, га, Сашко? – падміргнуў Сашку Антон. – Улічы і прыроду, бай Ламба, і з яе ж вялікая карысць. Чыстае паветра, лес, хараство… А хто гэтым забяспечвае нас?

– Ты хлопца не чапай, не рабі яго хаўруснікам, – насцярожыўся бай Ламба. – Я адказваю за яго перад бацькам.

– Які хлопец, слухай! – засмяяўся Антон. – Ты глядзі, які мужчына! У дваццаць пяць гадоў – хлопец! Ты пра яго не турбуйся, ён сам ведае, што рабіць, будзь упэўнены. Нічога, што маўчыць, калі трэба будзе, то ён абодвух нас за пояс заткне.

– Ну, хопіць, хопіць, – сказаў бай Ламба, – надта разгаварыліся, давайце шчэ пакруцім ды перакусім.

Ракатанне бульдозера на дарозе раптам аціхла, і ў цішыні здаля пачуўся голас Ванкі:

– Эгей, хто вам на харч дзецям заробіць? Чаму не круціце?

– Клапаціся пра сваіх дзяцей! – крыкнуў у адказ Антон. – А сваіх мы самі як-небудзь пракормім.

– Можа, абедаць пара? – зноў гукнуў Ванка. – Дванаццаць ужо мінула, згарэць можна на гэтым сонцы.

– Ну, давайце абедаць, – згадзіўся бай Ламба. – Хай будзе так.

Цень абрыкосавых дрэўцаў, хоць і рэдзенькі, усё ж засланяў ад

сонца, прамыя сонечныя промні, сустрэўшы на сваім шляху маладую лістоту, зболыпага рассейваліся.

– Эх, каб піўца ды халодненькага! – летуценна прамовіў Ванка. – Тры левы аддаў бы.

– А другар Гечаў не прывёз табе? – пацікавіўся Антон. – Нешта ж прывозіў?

– Масцікі прывёз, – прызнаўся Ванката. – Плату бярэ, вядома. Канечне, каб самому мне давялося ехаць у краму ці ў горад самы, паўдня змарнаваў бы. Ды ён не так за маё турбуецца, як за сваё.

Памідорыкі былі свежыя, толькі з грады, яшчэ надзелень, Ванка нарваў у гародзе Парлапанавых. Сашко такія зеленаватыя і паважаў, калі былі крышку гаркаватыя. Ён адшчыкваў брынзы, клаў на акрайчык хлеба, загінаў хлеб, каб сыр аж хаваўся, і закусваў памідорам. Пасля брынзы наставала чарга каўбасы і зялёнага перцу.

– Адзін чалавек падраджваўся Цэнаву прывезці гравію, – расказваў Ванка, – а заадно падкінуць скрынку піва, але, відаць, не змог адскочыць на хаўтурку.

Мужчыны перакусвалі і слухалі балбатню Ванкі – той днямі быў сам-насам з бульдозерам, і маўчанне было для яго пакутай. Працуючы, ён і спяваў на ўсю моц, але што ж – за ровам машыны і сам сябе не чуў. Затое ў час абеду ніхто не мог рота адкрыць з-за яго, ён нібыта стараўся нагнаць недагаворанае. Дзіва што, ужо з вясны пайшло на другі год, як ён тут варочаў зямлю, і толькі раз ці два ў месяц адскокваў у горад. А то і радзей. Жыў ён на дачнай зоне, як Рабінзон – самотна, удалечыні ад людзей, але не скардзіўся на адзіноту, – ён быў з тых, што нічога ўсур’ёз не прымаюць, на ўсё глядзяць лёгка і проста. Ванка быў прыкладна тых жа гадоў, што і Сашко, але жыў лёгка і непрэтэнцыёзна, як верабей, ён і звонку быў падобны на вераб’я – такі ж ускалмачаны і неспакойны.

Прычым скардзіцца яму не было на каго: сам жа выбраў сабе такі лёс – нелегальна будаваць у дачнай зоне шляхі зносін, дарогі, якія добрыя людзі называюць чортавымі і гатовы многа даць за бульдозер, які разраўняў бы ім зямлю на дачы, прабіў дарогу да магістралі, наогул, хутка зрабіў тую работу, якую трыццаць чалавек рабілі б тры месяцы. Ад таго многага, што даюць наймальнікі за паслугі, Ванку дастаецца трэць, астатнія ж дзве трэці бяруць другар Гечаў і начальнік Ванкі, дыспетчар, што размяркоўвае машыны па аб’ектах і дае справаздачу аб выкананні плана. Па дакументах Ванка засыпаў ямы ў адным з кварталаў горада, якія, відаць, так і застануцца ямамі.

– Вясной, у красавіку, здаецца, былі тут людзі, рабілі дачу Драгаміраву, – пачаў новую гісторыю Ванка, – дык адзін з Дэліармана так ужо любіў паесці… Прывязуць ім кацёл кашы, усе наядуцца, а той пасля ўсіх бярэ паўбохана хлеба і так яго хлебам вымажа, той кацёл, што як вымые. Здаравяка быў – ого! Яму трэба і трэба, дык у беднага вочы заўсёды есці шукалі. Бывала, толькі абед прайшоў, а ён ужо вымерхаўся і ідзе на пашу шчаўе шукаць.

– Слухай, Ванка, як ты паспяваеш есці і гаварыць? – дзівіўся Антон, які ніяк не мог звыкнуцца з тэмпам Ванкі.

– Я ўсё паспяваю, – адказаў Ванка з усмешкай. – Бач, усё чыста.

Бай Ламба і Сашко пераглянуліся і зарагаталі, а Ванка пачаў новую сваю гісторыю.

Абедзенны перапынак даўно скончыўся, пакінуўшы толькі прыемны ўспамін як купанне ў цёплай вадзе сонечным днём, зямля зноў кружылася і кружылася, перад вачамі Сашка плылі аранжавыя веранда, «Бакінгамскі палац», пудзіла, зачыненыя аканіцы з разнымі сэрцамі, апантаны бульдозер Ванкі…

«Рух, рух – гэта ўсё, – думаў Сашко, – рух стварае рэчы, ён не толькі форма існавання матэрыі, але і спосаб існавання… Вось, напрыклад, прайду гэты круг, і будзе коўдра, якую даўно трэ было б купіць нашым; гэты круг, скажам, за паліва, а яшчэ і яшчэ адзін – за кнігі… А зараз пачнём зарабляць на пакой у атэлі на беразе мора, дзе паселімся з Таняй, яшчэ круг – за ванную, душ, гарачую ваду, наступны – за веранду з выглядам на мора і за шэзлонг у сінія і белыя палоскі…

За абед у рэстаране…

За блакітную хусцінку для Тані…

За паездку ў Несебр…

У Каліякру…

За цёплы колер каньяку, які вечарам будзе стаяць перад намі…

Пудзіла з касмылямі ваты на парваных плячах чаргавалася з зялёнай сцяной лесу, з бульдозерам, які ракатаў на дарозе, дыхтоўнымі грушамі, персікамі, пчоламі, якія гудзяць над трускаўкамі, аранжавай верандай, слюдзянымі ўкрапленнямі тынкоўкі на другім паверсе – зямля круцілася, круціў яе Сашко разам з жалезнымі варотамі дачы, з зачыненымі аканіцамі суседняй вілы, аздобленымі разнымі сэрцамі, з «Бакінгамскім палацам»…

Ён пачуў вуркатанне матора, але гэта быў не бульдозёр, і не вісклівы, нібы захлынаўся ён, гук «Масквіча» другара Гечава. Зямля працягвала круціцца, і калі зноў з’явілася дарога, Сашко зірнуў – паўз бульдозер Ванкі, у іхні бок праязджала белае і блішчастае, як аблупленае яйка, новенькае «Пежо». Ванка спыніў сваю машыну і глядзеў ўслед яму.

Сашко не мог спыніцца, бо круціў зямлю, круціў аранжавую веранду, персікавыя дрэўцы, жалезныя вароты, дыхтоўныя грушы… Калі зямля павярнулася дарогаю зноў, ён убачыў, што «Пежо» пад’ехала ўжо да варотаў суседняй вілы – з пастаянна зачыненымі аканіцамі, аздобленымі разнымі сэрцамі.

– Прыехаў той на сваім «Пежо», – сказаў у Сашко за плячамі Антон. – Пабачым, які ў яго сёння ўлоў.

Дзверды «Пежо» адчыніліся, адтуль з’явілася і ступіла на зямлю мужчынская нага ў трыко і макасіне – болын нічога Сашко не паспеў угледзець, бо ў полі зроку паплылі пудзіла ў жаночым капелюшы, зялёныя кароны дрэў, бульдозер Ванкі, што стаяў нерухома, і сам Ванка ў ім, які прыўстаў і нечага напружана глядзеў у гэты бок…

«Бакінгамскі палац», жалезныя вароты, зачыненыя аканіцы з разнымі сэрцамі, пудзіла на двары…

Пудзіла раптоўна спынілася і вырасла на паўнеба, яго жаночы капялюш з фіялкамі і ліловай стужкай уразілі Сашко сваёй раптоўнай нерухомасцю. Страх і боль працялі сэрца Сашка…

Гэта ж Таня… Яна крочыць па бетонных плітах, між якімі прабіваецца трава і пагойдваюцца маргарыткі, ідзе, бестурботна памахваючы сумачкай. Услед за ёй прыспешвае Пяжо, апускае ў кішэню ключы ад машыны, яны пазвоньваюць аб пляшку гарэлкі, што напалову вытыркаецца з кішэні.

– Сашко, чаго стаў? – даляцеў да яго голас бай Ламбы. – Што з табой?

Не, гэта не Таня, вельмі падобная, але не Таня.

Парачка ўжо была ля вілы з карычневымі аканіцамі, Пяжо адамкнуў дзверы, дзверы бясшумна падаліся назад, бездапаможна адступілі…

Пяжо быў равеснікам Сашка і Ванкі, відаць, недзе на некага вучыўся, але на каго і што – нават Ванка таго дакладна не ведаў. На працягу ўсяго лета, праз дзень-два, у розны час белае «Пежо» наязджала на дачу і прывозіла розных дзяўчат. Калі-нікалі дзяўчаты паўтараліся, а якая-небудзь з іх наведвалася сюды на працягу тыдня, часцей – не, калі-нікалі з-за аканіц з сэрцамі чулася музыка, нервовыя мелодыі аднастайна цягнулі час, а пераважна адтуль не чулася нічога, Пяжо і дзяўчына як знікалі за дзвярыма, дык наставала ціш, маўчанне, якое парушалася толькі рыпам буравога станка ды ракатаннем бульдозера.

У пачатку, калі Пяжо зачыняўся з дзяўчынай у віле, чацвёра мужчын адчувалі сябе няёмка, працавалі ж за нейкіх пяць метраў ад вілы, таму бянтэжыліся, як быццам у нечым вінаватыя.

Але Пяжо зусім не звяртаў на іх увагі, нібыта яны і не існавалі ці проста былі нейкім працягам краявіду, дадаткам да дыхтоўных груш ці мураванай веранды, упадзіны ці ўзвышэння мясцовасці. Ён доўга ці коратка праводзіў час у віле, потым, не зірнуўшы ў іх бок, па сутнасці, ігнаруючы іх, выходзіў разам з каханкай, садзіўся ў машыну і ад’язджаў.

Свет для Сашка застыў нерухома, зямля не круцілася, стаялі на месцы і «Бакінгамскі палац», і віла з аранжавай верандай, жалезныя вароты і дыхтоўныя грушы, і Ванка, які глядзеў на іх і падаваў рукой нейкія знакі; пчолы і тыя застылі ў паветры, заспетыя нерухомасцю над трускаўкамі… Сашко не мог адвесці вачэй ад вілы.

– Сашко, можа, табе блага? – заклапочана спытаў бай Ламба.

– Прысядзь на траву, адпачні, – прапанаваў Антон. – Пройдзе, гэта ад кружэння.

– Пасядзі, пасядзі, адпачні, – параіў бай Ламба.

Вось, значыць, як атрымліваецца, падумаў Сашко: пакуль мы тут круцім зямлю і нешта ствараем… А чаму б і не, зямля ж і так круціцца, ёсць гравітацыя, і яны могуць абсалютна спакойна… яны ж нікуды не могуць паляцець, машына па шашы рухаецца нармальна, на кавалкі не разляціцца ў прасторы…

– Табе блага, Сашко? – паўтарыў бай Ламба.

Канечне, блага, – хацелася крыкнуць Сашку. – Страшэнна блага мне, бай Ламба, бо адчуў я, што які сэнс круціць зямлю і ўсе гэтыя дачы, ствараць дарогу, даставаць ваду і капаць калодзежы, марыць пра Несебр і светлы пясочак пад зеленаватай вадой мора пад восень, калі іншыя маюць усё гэта, не круцячы, калі іншыя мяне абганяюць, і пакуль я шукаю вады, яны адкрываюць толькі кран і п’юць колькі хочуць, хоць захлыніся, а я ж, змучаны смагай, прабіваюся да вады доўгія дні, не ўпэўнены прытым, знайду яе ці не… ці праб’юся праз пясчанікі і граніты…

Але Сашко не крыкнуў, Сашко не сказаў нічога, а ўсхапіўся і пабег да дарогі, дзе стаяў Ванкаў бульдозер.

– Ты што, чаго ты? – здзівіўся Ванка, зірнуўшы яму ў твар.

– Злезь на троху, – прамовіў Сашко. – Хачу праехацца на бульдозеры.

– Сашко, не дурніся, – устрывожыўся Ванка. – Што ты надумаў?..

– Ды злезь ты пакуры! – нечакана ўскіпеў Сашко і саштурхнуў таго з сядзення. – Адпачні крыху! Не ператамляйся! Перадыхні!

Ванка разгублена паціснуў плячамі, махнуў рукой і саступіў з дарогі.

Сашко схапіўся за рычагі, падняў нож, бульдозер зароў і рвануўся наперад, у наступны момант рэзка нахіліўся направа, здавалася – вось-вось перакуліцца…

– Гэ-эй! – закрычаў Ванка. – Угробіш машыну, ты здурнеў, ці што?!

Сашко даваў газу на ўсю катушку, бульдозер тросся і пёрся наперад праз ламачча і груды пяску, выскачыў на гладкую дарогу і накіраваўся да беленькага, толькі што аблупленага яечка, што прыляпілася да суседняй дачы, да вілы з зачыненымі аканіцамі, што аздоблены разнымі сэрцамі.

Ад буравога станка нешта крычаць што ёсць моцы бай Ламба і Антон, але з-за рову бульдозера Сашко нічога не чуе.

«Пежо» нячутна сплюшчваецца пад нажом бульдозера, распьірскваюцца асколкі шкла, курчыцца жалеза, Сашко дае газу, аграмадзіна машыны крышыць легкавушку, у розныя бакі коцяцца колы, выбухае бензабак, машына – куча лому – гарыць… Сашко заграбае нажом бульдозера гару зямлі і завальвае расплюшчаныя і змятыя, ахопленыя полымем рэшткі «Пежо».

Але бульдозер і не дакрануўся да машыны, усё гэта адбывалася ва ўзбуджаным уяўленні Сашка, якое абагнала бульдозер і намалявала магчымую карціну помсты, на самай жа справе Сашко яшчэ і не даехаў да «Пежо», а толькі набліжаўся да яго…

Сашко, фарсіруючы рухавік, абагнуў «Пежо», апусціў нож – аграмадная сківіца ўелася ў жоўты пясок, разрывае дзёран, косіць маргарыткі, выварачвае, зрывае кусты… Жоўтая гара зямлі пад напорам стальной сківіцы, разам з вывернутым карэннем, шматкамі дзёрну і лістотай, сунецца да дарогі…

Яшчэ па шляху сюды Сашко зразумеў, што няма сэнеу нішчыць машыну, ад таго нічога не пераменіцца.

Ён разварачвае бульдозер, зноўку заграбае гару зямлі і з натужлівым енкам матора суне яе да дарогі, вяртаецца яшчэ…

Ванка, зразумеўшы нарэшце, што надумаў зрабіць Сашко, весела смяецца і накіроўваецца напрасткі да бай Ламбы і Антона…

Бульдозер натужліва раве, аж захліпаецца, сунучы перад сабой горы зямлі, раз за разам снуе між узгоркам і дарогай, насыпае вал, перакрывае шлях…

– Бачыце, ён хоча блакіраваць шлях машыне, – тлумачыць Ванка бай Ламбу і Антону. – Цяпер з месца не скрануцца, адусюль гара – сама менш тры метры ўвышыню, не пераскочаць.

Пасля ўсяго Сашко гоніць бульдозер да лесу, пад яго зялёныя шаты, ад якіх вее прахалодай і спакоем, спыняецца, саскаквае з машыны і пакідае там, у цянёчку.

«Пежо» амаль не відаць з-за вала жоўтага пяску вышынёй у два-тры метры, ён надзейна адгароджаны ад свету. I Сашко вяртаецца да бай Ламбы і Антона.

– Сашко, – сустрэў яго бай Ламба, – што з табой робіцца?

– Няхай паспрабуе пракласці сабе дарогу! – адказаў Сашко. – Няхай пракладзе дарогу, дастане ваду, праб’е калодзеж, пабудуе вілу. Даволі працавалі на яго іншыя. Хай сам паспрабуе нешта зрабіць – а мы паглядзім. Паглядзім, як ён гэта зробіць. Рыдлёўкай і кіркай я забяспечу яго.

Бай Ламба дакорліва ківаў галавой.

– Навошта шукаеш трасцу на сваю галаву? – сказаў з дакорам. – Будуць непрыемнасці.

– Паглядзім, як ён гэта зробіць, – паўтараў Сашко, – тым болын што тэлефона няма, каб пазваніць бацьку. Той бы, канечне, прыслаў роту стройбатаўцаў. Няхай хоць раз сам нешта зробіць.

– Будзеш мець непрыемнасці, – казаў бай Ламба. – Не жартуй з агнём.

– Няма завершанасці, – прыгледзеўся Ванка да наварочанай Сашком гары жоўтага пяску, што закрыў дарогу, – чагосьці не хапае…

Ён пабег туды, пачаў збіраць вывернутыя і пасечаныя кусты, галінкі, абтрасаючы іх ад зямлі. З ношкаю сваёй узабраўся на вал і пачаў акуратна ўсаджваць іх у зямлю. Абярнуўся яшчэ раз ці два, прынёс кустаўя, прынёс і звялых маргарытак, травы, усё гэта размясціў у радок між кустоў і галінак…

Вярнуўшыся да таварыства, абтрос рукі, кінуў вокам на вынікі сваёй работы.

– Во, цяпер іншая справа, – сказаў задаволена. – Растуць кусцікі, траўка, натуральны пагорак. Калі б яшчэ пусціць зайчыка гуляць там, ілюзія была б поўнай.

– З мяне бутэлька піва, – ухваліў і Антон. – Вось гэта будзе сюрпрыз.

Бай Ламба дакорліва ківаў галавой.

Дзверы суседняй вілы з карычневымі аканіцамі нарэшце адчыніліся, першай, папраўляючы валасы, выйшла дзяўчына. За ёй з’явіўся і Пяжо, абое крочылі праз двор крыху стомленым, млявым крокам. Яны плылі нібы лебедзі сярод зеляніны, рухі іх былі плаўныя, мяккія і бесклапотныя, і разам з тым яны выдавалі ўнутранае задавальненне – той стан, калі агонь перагарэў ужо, але застаецца цяпло, раўнамернае і прыемнае, якое перапаўняе цябе і робіць задаволеным, мяккім і млявым.

У шырокіх шатах дрэў панаваў спакой, і калі ў лістоце ўзнікаў нейкі рух, то прычынай таму былі птушкі, якія пырхалі з галінкі на галінку. У суседнім двары парыпваў, круціўся бур, трое мужчын, штурхаючы перад сабой жалезны прэнт, няспешна крочылі па кругу, над трускаўкамі гулі пчолы.

Пяжо прайшоў няспешна, ён, як заўсёды, нават не зірнуў на суседні двор, дзе парыпваў бур, тыя, што круцілі яго, былі адной з састаўных частак пейзажу, толькі і ўсяго.

Але раптам дзяўчына, што ішла наперадзе, спынілася. Пяжо толькі хацеў было спытаць, чаго яна спынілася, як і сам у той жа момант убачыў нешта такое, што моцна ўразіла яго, – перад варотамі іх вілы, дзе заўсёды была чыстая дарога і ён праязджаў свабодна, паўкругам узвышаўся вал, парослы кустамі, травой, кветкамі… Пасляабедзеннае сонпа свяціла якраз над вяршыняй гэтага ўзгорка і высвечвала кусты…

На нейкі момант Пяжо нават разгубіўся, на ўсялякі выпадак азірнуўся на вілу з рудымі аканіцамі, каб пераканацца, што ён нічога не зблытаў. Няўцямна пайшоў да гары жоўтага пяску, зразумеў, у чым справа, і ўважліва паглядзеў навакол.

На суседнім двары раўнамерна парыпваў бур, як гэта было заўсёды, трое мужыкоў з поснымі тварамі хадзілі па кругу, трымаючыся за жалезныя прэнты, якімі круцілі бур; як заўсёды, непрыемна рэзаў вочы аранжавы тэнт над тэрасай суседа. Пад персікавым дрэвам сядзеў і курыў бульдазерыст, сіняваты дымок віўся над ім і знікаў у лістоце.

Пяжо зірнуў на дзяўчыну, сцяў вусны і павольна рушыў да суседняга двара.

– Э! – гукнуў ён, наблізіўшыся да бурылынчыкаў. – Што будзем рабіць?

Бур з жаласным віскам спыніўся.

– А што рабіць? – спытаў Антон.

– Нехта павінен прыбраць зямлю, – сказаў Пяжо. – Той, хто насыпаў яе, вядома.

– Ну, дык хай прыбярэ, – згадзіўся Антон.

Пяжо пацёр рукою лоб, відаць было, што ён ледзь стрымліваўся.

– Будуць непрыемнасці, – папярэдзіў ён міралюбна. – Прыбярыце…

– Прыбяры сам! – гукнуў Сашко. – Мы занятыя, няма часу нам займацца з тваёй зямлёй.

– Значыцца, так?..

– Толькі так, – адказаў Сашко. – Вось рыдлёўка, кайло… за амартызацыю не возьмем – суседзі ж мы.

– Прыбярыце зараз жа зямлю, – настайваў Пяжо. – Папярэджваю апошні раз.

Бур зарыпеў, закруціўся зноў, трое няспешна пайшлі па кругу.

– Гэта ты насыпаў зямлю! – накінуўся Пяжо на Ванку. – Ты будзеш адказваць, ты бульдазерыст.

– Марна траціш час, чалавеча, – усміхнуўся Ванка. – Я табе не кыш-варона!..

– Пабачым, варона ці не варона! – прыгразіў Пяжо. – Вылеціш, як…

– Чалавеча, не траць марна часу, кажу, – усё з той жа ўсмешачкай адказаў Ванка. – Можа, хочаш быць за пудзіла, дык у нас ёсць ужо – вунь, за плотам. З фіялачкамі нават. А на табе і фіялак няма.

Пяжо сцяўся, але не адважыўся кінуцца ў бойку, што, відаць, вельмі хацелася, толькі бародка ягоная задрыжала – не прывык да такога абыходжання.

– Слухай, – сказаў ён. – Ты, мабыць, не ведаеш, хто я. Прыбяры тую зямлю, і скончым на гэтым. Па-добраму.

Ванка курыў, пускаючы над сабой кольцамі дым.

– Ты чуеш ці не? – узвысіў голас Пяжо. – Табе кажу.

– Паслухай, ці ты балгарскай мовы не разумееш? – азваўся Ванка. – Адчапіся ты ад маёй галавы. Бяры рыдлёўку і рабі са сваёй зямлёй што хочаш. I не лезь да мяне. Няма ніякай ахвоты балабоніць з табой цэлы дзень.

– Ну што ж, добра, – Пяжо аж калаціўся. – Добра, ты яшчэ пабачыш… запомніш ты гэтую зямлю… добра запомніш!

– Дарагі мой, каб ты ведаў, – адказаў Ванка, – не вельмі спалохаеш мяне такімі пагрозамі. Няўжо ты думаеш, што я памру ад страху, га?

– Пабачым! – паўтараў Пяжо. – Пабачым!..

– Ды што там пабачым, – адказаў Ванка. – Начальнікаў заўсёды шмат знойдзецца, а на бульдозер сесці – не вельмі. I калі твой бацька звольніць мяне, дык не думай, што я з голаду памру. Гэта ў якой-небудзь канторы такі нумар можа прайсці, а тут не пройдзе, зразумеў ты? Нас са свечкамі шукаюць, толькі працуй, ясна? Так што шуруй адсюль, пакуль цэлы, не злуй мяне.

Пяжо пастаяў яшчэ нейкі час у нерашучасці, памуляўся, паглядзеў на тых, што круцілі бур, потым моўчкі павярнуўся і пайшоў па выкладзенай плітамі дарожцы да жалезных варот. Прайшоў за вароты, сказаў нешта дзяўчыне, і яны палезлі цераз земляны вал. Наверсе Пяжо даў нагой пад адзін з уваткнутых кустоў, выбіў з зямлі, і яны, пабраўшыся за рукі, пераадолелі перашкоду і пайшлі – да дарогі, і далей – пешкі, уніз, у той бок, дзе сцяной стаяў лес.

– Гадзіны праз тры-чатыры чакай гасцей, – сумна зазначыў Антон.

– Няхай прыязджаюць, – махнуў рукой Ванка. – Не вельмі напалохаюць.

Калі праз тры гадзіны госці сапраўды прыехалі, не было ні насыпнога кургана, ні кустоў, ні траўкі на дарозе – чыстая, гладкая дарога, ад таго, што было, і знаку не засталося, «Пежо» стаяла на месцы – каля варот вілы – беленькае, зіхатлівае, без парушынкі на фарбе, а сонца, якое ўжо заходзіла, пафарбавала ў чырвонае вершаліны старой дубровы.

– Відаць, падпіў хлопец, – выказаў гасцям сваю здагадку Антон. – Цяпер жа моладзь такая…

– Калі выцадзіць з паўбутэлькі, – дадаў Ванка, – не толькі насып прывідзіцца, а і цэлыя горы, Кардыльеры! Мы, праўда, бачылі, як яны пайшлі пешкі, дык гэта ж іх справа, думаем, можа, захацелася прагуляцца… прыемна час правесці…

Госці падзівіліся, агледзелі дарогу, агароджу каля вілы, паціснулі плячыма і паехалі. Адзін на «Волзе», а другі сеў за руль «Пежо» і паехаў услед. Толькі пыл над дарогай закурэў…

Госці паехалі, і бур зноў прыйшоў у рух, закруцілася ў вачах Сашка зямля, пачалі паўз яго рухацца дачы, аранжавая веранда, жалезныя вароты і дыхтоўныя грушы, лес, «Бакінгамскі палац», Ваыка на сваім равуне-бульдозеры, рудьія аканіцы з разнымі сэрцамі, пудзіла ў старым жаночым капелюшы, чырвоныя дахі, сонца і дарога – зямля круцілася.

«Зямля круціцца, – думаў Сашко. – Мы круцім зямлю…»

I знікла ў яго пачуццё ненатуральнай нерухомасці зямлі, гатовай лопнуць ад напружання, ад недахопу гравітацыі, Сашко ўжо не баяўся, што праз момант увесь свет абрушыцца, што палятуць у бязмежжа сусвету і дачы, і пудзіла з жаночым капялюшыкам, і бай Ламба, Антон, Ванка і бульдозер, які аж заходзіцца на высокіх абаротах, і «Бакінгамскі палац», і пчолы, і старая дуброва…

I разумее Сашко пакуты Галілея, і цалкам на яго баку, і, як ён, паўтарае:

– Зямля круціцца, і рух стварае ўсё.

Зямля круцілася, бур злёгку парыпваў, тры чалавекі ішлі па сваім крузе…

Праз паўгадзіны жалезныя вароты адчыніліся, да іх, нагружаны сеткамі ад камароў, ішоў уласнік дачы Крумаў.

Да ног яго цягнуліся трускаўкі, лашчыўся касіс, дыхтоўныя грушы пачалі выпраменьваць вышэйшую дыхтоўнасць, нават памідоры на момант густа пачырванелі, праўда, адразу вярнуўшы сабе нармальную ружовасць, а гаспадар, які крочыў упэўнена, шырока, зайшоў у веранду і пакінуў там камарыныя сеткі.

Ён тут жа акінуў вокам сваю вілу, пры гэтым вусны яго варушыліся, ён як быццам нешта падлічваў, падрахоўваў, відаць, правяраў, ці не разабралі тут майстры якую-небудзь сцяну, ці не сцягнулі акно, правёў пальцам па зацвярдзелым растворы між камянёў падмурка і накіраваўся да бурылынчыкаў.

– Ну, як справы, майстры? – спытаў ён. – Калі будзе вада?

– Будзе, будзе, – адказаў бай Ламба. – Яшчэ дзянёк-другі, і павінна быць.

– Старайцеся, старайцеся, а я ўжо малявак стронгі заказаў, – паведаміў Крумаў. – Гадавальнічак зробім тут – усім на здзіўленне. Лыжкай зачэрпнуў – і рыбка на стале.

– Хаця б напіцца было вады, – азваўся Антон. – Стронгі захацеў…

– Э не-е! – весела запярэчыў Крумаў. – Вы абяцалі шмат вады, а цяпер – назад? Без вады не адпушчу я вас. Уявіце сабе, колькі грошай пайшло б у мяне на шлангі, якія ўсё роўна хуліганы парэжуць.

Многія тутэйшыя ўласнікі, каб забяспечыць сябе вадой, працягнулі доўгія шлангі – праз лес, аблытаўшы яго як павуціннем, да крынічкі, метраў за дзвесце-трыста адсюль.

– Чым жа ты будзеш карміць тую стронгу? – спытаў бай Ламба, якому хацелася крыху згладзіць уражанне ад слоў Антона. – Калі б рака тут была, тады іншая справа… А так…

– Крьівёй, – адказаў Крумаў.

– Чым-чым? – не мог паверыць Антон. – Як гэта – крывёй?

– А так, – пацвердзіў Крумаў. – Ёсць у мяне пляменнічак, працуе на бойні. Там яе выкідаюць, а гэта ж страты, што ж вы думаеце сабе. А я буду стронгу выкармліваць, свая будзе рыба. Проста і танна…

– О-о, ты добры спосаб знайшоў! – усклікнуў Антон.

– Ды не благі… Гатовы корм, – тлумачыў Крумаў. – I дарэмны, і клопатаў ніякіх… Кроў згусцелая, усё роўна яе выкідаюць…

Крумаў здзівіў іх яшчэ ў першы ж дзень, як толькі перабраліся на яго дачу. Пакуль між персікавых дрэў манціравалі бур, ён пахаджваў між дрэўцамі, нешта падлічваў і запісваў у блакноцік.

– Глядзіце, лічыць персікі, – кіўнуў Антон. – Каб хаця не адшчыкнулі па персіку.

– Ды кінь ты, – запярэчыў бай Ламба. – Як гэта ён іх пералічыць?

Аднак той сапраўды лічыў і запісваў у блакноце, нават накідаў чарцяжы асобных дрэўцаў, каб не забыцца на якую галіну.

– Гэй, Крумаў, што ты там запісваеш? – гукнуў Антон. – Можа, вершы складаеш?

– Якія вершы – запісваю, колькі персікаў будзе сёлета, – адказаў Крумаў, ні трохі не збянтэжаны. – Сачу за развіццём дрэў, каб дакладна ведаць, што маю і чаго не маю.

За дубровай ужо хавалася сонца, глыбокая цішыня і спакой панавалі навокал. У трапяткім святле надвячорку ў верхнім канцы зоны з’явіліся двое старых з «Бакінгамскага палаца». Яны паціху крочылі, тупалі поруч, з кошыкамі, поўнымі зёлак. Зёлкі духмяна пахлі, гаркаваты пах палыну змешваўся з тонкім водарам дзікай мяты, па яе сцяблінках поўзалі пчолы, але старыя не звярталі на тое ўвагі, яны паціху ішлі, безуважныя да ўсяго – з вераю ў зёлкі – сродкі падаўжэння жыцця, лекі ад рознай немачы, зёлкі, што абяцалі ім доўгае жыццё і спакойную старасць.

– Суседцы!.. – засмяяўся Крумаў. – Зноў са сваімі зёлкамі…

Ён пакруціўся нейкі час каля работнікаў і заспяшаўся ў вілу – павесіць на вокны сеткі.

З таго часу, як прыйшлі людзі з бурам, Крумаў пачаў начаваць тут, на дачы, – на ўсякі выпадак, каб не сумнявацца, каб, чаго добрага, гэтыя малайцы не абакралі, бо хто іх ведае, што за людзі, шукай тады ветру ў полі, ды і за бульдазерыстам трэба вока ды вока… I так колькі грошай выцягвае…

Успомніўшы нешта, Крумаў кінуў прыладжваць да акна сетку, зайшоў у дом.

– Трэба паглядзець, – сказаў сам сабе, – ці ўсё на месцы, бо як паўкідаў тады ўсё, дык…

Ён заглядваў у кожны пакой, глядзеў, правяраў, пільнае вока яго ахоплівала адразу ўсё, абмацвала рэч за рэччу, заўважала на столі павуцінку, у куце – трэшчынку, драпіну на паркеце… Фаянс ляжаў нераспакаваны, пліткі кафлі моцна звязаны дротам у пакеты, загортка непашкоджаная, пакеты цэлыя, здаецца, нічога не прапала… Ён пералічыў на екорую руку пакеты – усё ў парадку… Пералічыў муфты, трубы, патрубкі на паўтары цалі, прабег гаспадарлівым вокам звязкі пянькі – усё падрыхтаваў, усё ёсць, абы толькі была вада…

Парыпванне бура на гародзе аціхла, работнікі стомлена сядзелі на цёплых прыступках веранды і курылі. Сонца даўно ўжо схавалася за дуброваю, між дрэў струменіўся морак, паступова згушчаўся…

Крумаў кінуў яшчэ адзін, апошні пагляд на сваю маёмасць і крутнуў на два абароты ключ у замку. Праверыў, ці замкнуў і тыя пакоі, памацаў між цэглай раствор – ён быў яшчэ вільготны, падумаў яшчэ, што трэба ўпарадкаваць чарапіцу на двары – ён быў незадаволены, як скінулі яе ў кучу, а тут жа восенню дажджы і дажджы як пачнуцца… Прайшоўся ўздоўж сцяны, дзе стаяла прыхіленае ліставое шкло для французскіх шыбаў, і выйшаў на двор, да работнікаў.

Быў цёплы і спакойны вечар, у садах стракаталі цыкады, бай Ламба развёў вогнішча, а Сашко моўчкі насаджваў на пачарнелы ражон кавалачкі мяса, сіляў кружочкі памідора, перцу, цыбулі, зноў мяса… Антон адышоўся на суседні гарод, дзе стаяла пудзіла, нарваць болын памідораў. Ванка ахвяраваў са сваіх запасаў бутэльку масцікі, і яна пачала пераходзіць з рук у рукі. Крумаў таксама нарэшце расшчодрыўся, схадзіў у вілу і прынёс кавалачак пастрамы, нарэзаў яе тонкімі празрыстымі долькамі…

Павячэралі, але і пасля вячэры пацягвалі патроху масціку, пілі не спяшаючыся, маленькімі глыткамі, якія прыемна апякалі горла і расслаблялі стомленыя суставы… Над лесам вісеў ясны, круглы месік.

– Бач, свеціць, – заўважыў Крумаў. – Выпраменьвае энергію. Упустую, можна сказаць.

– Гэта ж трэба, і туды ўжо людзі дабраліся, – азваўся бай Ламба. – Ляцяць, ляцяць, апускаюцца на месяц і ходзяць сабе там. I назад вяртаюцца, на зямлю. Мы вось тут сядзім, а унь там, дзе сама светла, чалавек можа ходзіць…

– Светла – гэта толькі адсюль здаецца, што светла, – уставіў слова Антон. – А там хто яго ведае – што… У той чортавай прасторы… Калі там хто ходзіць, то не зайздрошчу я яму…

– Ды, канечне, там нялёгка, – згадзіўся бай Ламба. – Я проста думаю, што вось мы сядзім тут, каля вогнішча, а там, уверсе, можа, людзі ходзяць, дык, думаю – што за людзі, як мы з вамі ці нейкія інакшыя…

– Калі што здарыцца, – сказаў Ванка, – якое-небудзь пашкоджанне, то яны там і застануцца.

– А я чуў, – перавёў гаворку на іншае Крумаў, – у газетах нібыта пішуць, што ўжо распрадалі палову месяца. Участкамі.

– Дык чаго ж ты вароніш, не купіш і сабе ўчастачак на месяцы? – падахвоціў яго Антон. – I нас бы выклікаў потым – вады пашукаць. Па знаёмству выручылі б.

– Ат! – адказаў Крумаў. – Хопіць мне ўчастка тут, на зямлі. На месяцы мне і не трэба…

Сашко рассеяна слухаў гаворку, а сам думаў, што Таня і сёння не прыйдзе – не прыйдзе цэлы тыдзень, што ён ужо не памятае, калі і бачыў яе. Прыгадаліся іх размовы пры апошніх сустрэчах. У яе словах была горкая праўда, ён не можа яе ні ў чым папракнуць і разам з тым адчувае, што нейкі цень з’явіўся між імі, і ён, гэты цень, з часам гусцее, а Сашко во запёрся немаведама куды, аддаляецца і аддаляецца ад яе…

I раптам захацелася яму ўсхапіцца, кінуць усё і імчацца ў горад, а там што будзе, тое будзе…

– Чалавек павінен трымацца за зямлю, – разважаў тым часам Крумаў. – Лятаць у паветры – не яго справа, і не трэба гэта яму, на тое ёсць птушкі…

«Хутчэй бы скончылася ўсё гэта, – думаў Сашко, – хутчэй бы скончылася лета, прыйшла восень, верасень і паехалі б мы з Таняй на мора…»

Там, у чыстым паветры і зеленаватай вадзе, трэба спадзявацца, усё будзе ясней і чысцей, і калі яны застануцца ўдваіх, калі будуць хадзіць на пляж, блукаць па вузкіх вулачках, сядзець ва ўтульным рэстаранчыку, дзе заўсёды ёсць свежая рыба і віно п’юць з гліняных кубкаў, – там, пад праменнямі ласкавага асенняга сонца, цень між імі знікне назаўсёды, вернецца ўсё ранейшае, і ўсё будзе як раней – проста і ясна.

Ён паглядзеў на блішчасты месяц, пра які працягвалі гаварыць яго таварышы і Крумаў, і зноў падумаў пра словы, пачутыя ад Тані.

«Яе праўда, – падумаў Сашко, – і можа, яна мае рацыю не толькі ў дачыненні да сябе самой, а да абаіх нас… Эх, няхай бы хутчэй верасень надышоў!..»

Ад вершалін дрэў павеяла халадком, паветра стала рэзкім, і мужчыны, пабыўшы яшчэ крыху каля вогнішча, ад якога застаўся толькі белы попел ды слабыя вугольчыкі, пайшлі спаць.

За дзень яны добра такі натаміліся і адразу глыбока паснулі.

Ноч, ноч запанавала над дачнай зонай, над яе садамі і гародамі, стала ціха, цёмна, толькі ў пакоі Крумава яшчэ свяцілася акно, Крумаў неспакойна хадзіў, нешта падрахоўваў, нешта думаў, нешта занатоўваў у блакноце…

Але нарэшце пагасла святло і ў яго, заснуў і Крумаў, неспакойна варочаючыся ў сне.

У шырокіх кронах старых дрэў пануе спакой, і калі ў лістоце ўзнікае раптам рух, то гэта ад птушак, якія пырхаюць з галінкі на галінку, а не ад ветру. У жніўні рэдка калі вее вецер у гэтых мясцінах, асабліва ў пачатку месяца. Удзень сонца жарыць і лясы, і аброслыя імхом екалы, дзе на кожным кроку застылі ў нерухомасці маладыя яшчаркі, і кусты ажынніку, і ўсю дачную зону з яе чырвонымі дахамі, незавершанымі будынкамі і толькі што закладзенымі падмуркамі, і вілу Крумава з верандай і аранжавым тэнтам, і тэрасы са спелымі трускалкамі, пачырванелымі бакамі памідораў, і маладыя персікавыя дрэўцы.

Віла Крумава зыбалася ў марыве, плыло ў гарачыні пудзіла на гародзе суседняй дачы, у гарачым паветры яно раздзялялася на часткі, усплывала раптам угору, зноў вярталася на зямлю, жаночы капялюшык, што сядзеў замест галавьі, раптам аддзяляўся і плаваў самастойна ў паветры…

– Цягні! – чуецца знізу голас Сашка.

Бай Ламба і Антон паціху пачынаюць круціць калаўрот, вяроўка напінаецца і кладзецца кольцамі на гладкі кругляк, паступова закрываючы сабой драўніну, калаўрот рыпіць, і поўная бодня зямлі падымаецца наверх.

Ваду знайшлі-такі.

З тьідзень таму дабраліся да. ваданоснага пласта, бур круціць перасталі, дэманціравалі яго, і наваколле засталося на сваім месцы – і дарога, і старая дуброва, веранда з аранжавым тэнтам і дыхтоўныя грушы, жалезныя вароты і пудзіла ў жаночым капелюшы, бульдозер і зачыненыя аканіцы з разнымі сэрцамі на суседняй дачы. Крумаў бегаў вясёлы і шчаслівы, потым адамкнуў заўсёды замкнёную шафу, дастаў пляшку ракіі, кавалачак пастрамы, прынёс памідораў… З’явіўся і другар Гечаў, выпілі за здароўе ўласніка, за ваду, за прыбытак, які яна дасць… Ванка, падпіўшы, спяваў жаласныя песні, але ніхто на тое не звяртаў увагі, бо Крумаў яшчэ раз адамкнуў шафу і з болем у сэрцы дастаў яшчэ пляшку…

– Ты шчасліўчык, Крумаў, – казаў другар Гечаў. – Шанцуе табе. Вось і ваду маеш, ваду знайшлі табе, а ў іншых мясцінах месяц круцім – і пуста… Фартуна!

– Яно, канечне, фартуна, – згаджаўся Крумаў. – Але трэба, каб чалавек яе заслужыў.

– Нарадзі мяне, маці, з дабром ды пусці ў свет жабраком, – буркнуў бай Ламба. – Фартуна, яна ці сама прыходзіць, ці яе няма. Ты ўжо не аднеквайся, Крумаў, ты проста. шчаслівец.

– Шчаслівец, шчаслівец, – тут жа згаджаўся Крумаў. – Што й казаць – шчаслівец. Хай будзе так.

– Што шчаслівец, то шчаслівец, – падхапіў другар Гечаў. – Хто-хто, а я ведаю вас, шчасліўцаў, і тут я ніколі не памыляюся.

– Калі можна, хлопцы, то вы мне і калодзеж прабіце, – пачаў прасіць Крумаў, – каб ужо зрабіць работу раз і назаўсягды, усё роўна ж вы тут. Вядома ж, колькі трэба – заплачу… Матэрыял ёсць, трубы нарыхтаваў, то давайце ўжо дамовімся…

– Наконт калодзежа не сумнявайся, – супакоіў яго другар Гечаў. – Калодзеж мы праб’ём, і ён табе не мільён каштаваць будзе, але прынясі яшчэ ракіі, не скнарся, шчаслівец ты гэтакі, нясі…

Крумаў як быццам не чуў, але Ванка і Антон падтаквалі, паўтараючы, кожны на свой лад, словы другара Гечава, і Крумаў, хоць і сэрца яго ныла, і ўставаць не хацелася, ды што зробіш – з вымучанай усмешкай на мясістых вуснах устаў і накіраваўся да шафы…

Напеўна рыпеў калаўрот, чорная пляма бодні павольна ўзнімалася ўгору, да круглай адтуліны прахону, у якой свяціўся кавалачак чыстага неба. Сашко адпачываў, прыхіліўшыся да цэментовай сценкі круга, паціраў далонямі твар.

– Гэй, Антоне! – гукнуў ён наверх. – Падайце вады!..

Бодня дапаўзла да верху, знікла з праёму, і ў калодзежы стала святлей. Сашко пачаў разглядваць раскапаны пласт зямлі, дзівячыся, што і на такой глыбіні зямля пранізана белымі карэньчыкамі, у пяску поўна ракавінак і лускі ад кукалак насякомых. Зямля дыхала, і яе дыханне адчуваў Сашко, яно было цёплае, сухое і агортвала яго з усіх бакоў.

Наверсе з бодні высыпалі пясок, паклалі ў яе бутэльку вады, калаўрот зноў зарыпеў – рып-рып, Сашко прыціснуўся да бетоннай сценкі, каб даць месца бодні.

Вада была халодная, аж у зубы калола, ад цеплыні ў яме паверхня бутэлькі запацела. Заціснуўшы бутэльку ў руцэ, Сашко закінуў галаву і доўга піў. Потым зноў узяўся за кірку з кароткім дзержаком, пачаў дзяўбці непадатлівы грунт…

Да абеду заставалася крыху болын за гадзіну, трэба капаць і капаць, прабівацца да вады…

Настаў нарэшце і абед, над дубровай ярка свяціла сонца, залівала святлом усю дачную зону, рабіла паветра чыстым і празрыстым – аж да краю небасхілу за лесам, да нахіленай лініі, якая раздзяляла ўдалечыні зямлю і неба – дакуль сягала вока.

Сашко жмурыўся нязвыклымі вачамі на яркае святло і слухаў Ванку, які расказваў новую гісторыю – гэты раз пра браканьераў, якія ў мінулым годзе тут білі дзічыну. Пакуль яны ганяліся на машыне за зверам, бензін скончыўся, дык пачалі прасіць у яго – хоць крыху, каб толькі дабрацца да горада.

– Я не прадаю, – адказаў ім Ванка. – Я вам не заправачная. Вось каб далі зайца…

Зайца далі, і Ванка так яго засмажыў, так утушыў, з віном і морквай, такі ён быў духмяны і апетытны, што і цяпер слінкі цякуць, як толькі ўспомніцца той заяц.

– Знайшоў час гаварыць пра смажанага зайца, – перапыніў яго Антон. – Калі мы тут сядзім на сухім пайку. Можа б, ты памаўчаў хоць хвіліну, чалавеча, га?..

– А што? – здзівіўся Ванка. – Чаму не ўспомніць прыемнае…

Абед прайшоў, мінуўся кароткі адпачынак, знік з вачэй заліты сонцам далягляд, і самога сонца з глыбокай ямы не відаць, зноў зарыпеў калаўрот, навіваючы вяроўку на кругляк, выцягваючы наверх бодню. Сашко капаў сухую зямлю, перамешаную з карэннем, пот заліваў твар, лез у вочы…

Нечакана ён крыкнуў бай Ламбу і Антону, каб яму спусцілі лесвіцу.

Мужчыны пераглянуліся: мяняцца было яшчэ рана, не надышоў яшчэ і час адпачынку, але ў голасе яго было нешта такое, што лесвіцу адразу спусцілі. Сашко выскачыў наверх з пабялелым тварам, сеў на камень і паведаміў:

– Там чалавек.

– Які чалавек? – здзівіўся Антон. – Дзе?!.

– У яме, – кіўнуў Сашко.

– Ці ты з глузду з’ехаў? – не верыў Антон. – Як гэта можа быць? Што ён там робіць?

– Табе можа блага? – нахіліўся над ім бай Ламба. – На, вады выпі.

Сашко адмоўна паківаў галавой.

– Чалавек там, – паўтарыў ён. – Нежывы.

Рукі яго трэсліся, яго нудзіла, ён каўтаў сліну і трымаўся, каб не званітавала.

– Выпі, выпі вады, – спалохана казаў бай Ламба, падаючы яму бутэльку. – Антон, у цябе ракіі няма?

– Не, – адказаў Антон. – У Крумава-то ёсць, але ж ён шафу на тры замкі замыкае.

– Гукні Ванку, у яго масціка, пэўна, ёсць.

Антон сунуў у рот два пальцы і свіснуў раз, другі ў напрамку Ванкавага бульдозера, які ракатаў метраў за сто, але зразумеўшы, што той не пачуе, пачаў махаць рукамі. Нарэшце Ванка заўважыў знакі і спыніў машыну.

– Што ў вас там? – даляцеў у цішыні ягоны голас. – Чаго ты там махаеш рукамі?

– Сюды, хутчэй! – гукнуў Антон. – Нясі масцікі, у цябе ёсць! Хутчэй жа!..

Ванка саскочыў з бульдозера і подбегам пайшоў да вілы Крумава.

– Супакойся, Сашко, – гаварыў бай Ламба. – Супакойся, не трэба хвалявацца, нічога страшнага няма.

Падалі яму пляшку масцікі, Сашко адпіў тры-чатыры глыткі, патрос галавой.

– Дык што тут у вас? – пытаў Ванка. – Блага яму, ці што?

– У яме чалавек ляжыць, – адказаў Антон.

– У якой яме? – не зразумеў Ванка.

– У калодзежы, – растлумачыў Антон. – Мярцвяк, вядома.

Ванка ўважліва зірнуў на Сашко, які курыў і няўцямна рабіў зацяжку за зацяжкай.

– Дык гэта ён і выкапаў?

– Ну, – пацвердзіў Антон.

Ванка, усё зразумеўшы, спачувальна паківаў галавой.

– А вы бачылі?

– Ды не, Сашко толькі што знайшоў яго.

– Дык, можа, спусцімся, га? – прапанаваў Ванка. – Паглядзім… Можа, яму проста здалося…

Антон адмоўна пахітаў галавой:

– Я-то не палезу. Лезь, як хочаш…

Ванка добра пацягнуў масцікі, папрасіў запалкі, сунуў іх сабе ў кішэню і палез у калодзеж.

Сонца ўжо апусцілася да самага лесу, промні яго пакарацелі, і паветра набыло асаблівую глыбіню і празрыстасць. Наўкола панавала цішыня, не было і подыху ветру, ніводзін гук не парушаў цішыні бязлюднай дачнай зоны, будынкі і зямля наўкола стаялі нерухома, як зачараваныя.

Сашко смактаў цыгарэту, а ў галаве беглі раскіданыя думкі, хоць ён стараўся не думаць ні пра што і адпіў з пляшкі яшчэ глыткі са два масцікі.

– А і праўда, чалавек там, – пацвердзіў Ванка, паказаўшыся з ямы. – Даўно ляжыць, амаль нічога ад яго не засталося.

Ен палез у кішэню і пачаў выкладваць на цёплую ад сонца пліту дарожкі ржавыя чорныя гузікі, паедзеную ржой спражку ад рэменя, кавалачкі спарахнелай тканіны…

– Вось, – сказаў ён. – Вось што і знайшоў толькі. А, ледзь не забыўся…

Сунуў руку ў другую кішэню і паклаў на зямлю звычайны алавяны пярсцёнак, на ўнутранай паверхні якога былі абазначаны ініцыялы і лічбы – напэўна, дата.

Над трускалкамі віліся пчолы, тэнт веранды гарэў аранжавым полымем, а чатыры чалавекі маўкліва глядзелі на рэчы, якія ляжалі перад імі на грубай бетоннай пліце.

– Так, – парушыў маўчанне бай Ламба. – Такая справа… I гэта ўсё, што засталося ад чалавека.

Яны сядзелі пад дыхтоўнай грушай, маўчалі, і ў цішыні толькі чулася гудзенне пчол.

– I трэба ж – якраз у калодзежы, – здзівіўся Ванка. – Ды і пракапалі ж ужо колькі – метры тры… Пашанцавала, адным словам.

– Усё пайшло прахам, – уздыхнуў бай Ламба.

Сашко моўчкі курыў.

– Дай зірнуць, што там напісана, – прамовіў Антон і ўзяў пярсцёнак. – «С. П. 20». Што б гэта магло азначаць?

– Хто яго ведае, – паціснуў плячамі Ванка. – Мяне іншае цікавіць – што ён рабіў тут, у гэтай глухмені… I гэтак глыбока закапаны.

– Нехта тайком закапаў, – выказаў думку Антон. – Гэтая ж дачная зона тут нейкіх гадоў сем-восем, можа, і столькі не будзе. А раней тут сапраўды была глухмень – свет не бачыў.

У трапяткім святле вячэрняга сонца, на сцяжынцы ад кустоў ажэўніку, як заўсёды ў гэты час, з’явіліся двсе старых. Водар ад сабраных імі зёлак ахутваў іх, як арэол. Як заўсёды, яны тупалі дробненькімі крокамі па вулачцы між дачаў, па няроўнай пясчанай дарозе, пракладзенай Ванкам, вярталіся ў свой «Бакінгамскі палац».

– Дзень добры! – прывітаўся стары, калі яны праходзілі паўз жалезныя вароты Крумавай вілы.

– Добры дзень, – адказаў за ўсіх бай Ламба. – Добры дзень.

– Даруйце, бай Міхаіл! – раптам спахапіўся Ванка. – Зайдзіце да нас на хвілінку.

Старыя здзіўлена спыніліся перад варотамі.

– Заходзьце, заходзьце, – запрашаў Ванка. – Нам трэба спытаць у вас пра сёе-тое.

Старыя людзі памалу пратупалі па каменных плітах, між якімі прабівалася трава і кветкі маргарытак, падышлі да мужчын пад дыхтоўныя грушы.

– Зірніце, – паказаў ім Ванка. – Бачыце, што знайшлі? На глыбіні ў тры метры. Вось што засталося ад чалавека.

Старыя моўчкі ўзіраліся ў праедзеныя ржой гузікі і алавяны пярсцёнак.

– Ты шмат пражыў, шмат ведаеш, – працягваў Ванка. – Як тут апынуўся гэты чалавек? Не зразумела… Відаць, ён тут даўно, не менш трыццаці гадоў праляжаў, але як ён тут апынуўся?..

Пчолы пачулі водар зёлак і ўвішна закружьіліся над кошыкамі старых. Дыск сонца напалову ўжо схаваўся за вершаліны дрэў. Стары задумліва маўчаў.

– Відаць, гэта з дваццаць трэцяга, – нарэшце прамовіў ён. – Ці з дваццаць пятага. Тады людзей хапалі і некуды звозілі. I ніхто не вяртаўся.

– Знікалі без следу, – дадала старая. – Было, было такое…

– А можа, гэта проста канакрад? – выказаў здагадку Сашко. – Дзялілі тут грошы, схапіліся біцца – і…

Стары цяжка паківаў галавой.

– Так гльібака – тры метры… – прамовіў ён. – Не, ніякі гэта не канакрад. Канакрады алавяных пярсцёнкаў не насілі. У іх і зубы былі залатыя.

– З дваццаць пятага, з дваццаць пятага, – паўтарала старая. – А можа, і з дваццаць трэцяга. Бачыла, бачыла, як іх гналі, з аптэкі бачыла.

У гэты час жалезныя вароты перад вілай адчьініліся, адтуль энергічным крокам ішоў Крумаў.

– Што за сход? – весела казаў ён. – Ну, добры дзень вам!..

Убачыўшы паржавелыя гузікі, пражку ад рэменя, пярсцёнак, трывожна спытаў:

– Дык што тут у вас робіцца? Што гэта за штукенцыі?

– Чалавека знайшлі, – адказаў бай Ламба. – Яго штукенцыі…

– Дзе знайшлі? – не на жарт устрывожыўся Крумаў.

– У калодзежы, – сказаў Антон.

– З дваццаць пятага года, відаць, – падаў голас і стары. – Ці з дваццаць трэцяга. Тады прападала многа людзей.

– Глупства, – не пагадзіўся Крумаў. – Пры чым тут дваццаць трэці год?..

– Пасля паўстання, – пачаў тлумачыць стары. – Пасля паўстання хапалі людзей. I ніхто не вяртаўся. У дваццаць пятым тое ж было.

Крумаў яшчэ раз зірнуў на гузікі, што ляжалі на пліце.

– Глупстьа кажаш, бай Міхаіл, – рашуча загаварыў ён. – Стары, а як малы… Якое тут магло быць паўстанне, тут быў лес, глуш…

– Дык мо іменна таму… – падумаў уголас Сашко.

Крумаў агледзеў усіх па чарзе, кінуў напоўненую нечым гаспадарчую сумку і хутка спусціўся ў калодзеж.

– Абсалютнае глупства! – працягваў ён, з’явіўшыся на паверхні. – Знайшлі нейкія гузікі, і адразу ім чалавек здаўся. Няма там ніякага чалавека, чорт ведае, як такое магло прыйсці вам у галаву. А ты, бай Міхаіл, займаўся б лепш сваімі справамі, а то мелеш тут языком абы-што. Ну, усё, ідзіце сваёй дарогай, ідзіце!..

– Як гэта, – запярэчыў Ванка. – Я сам на свае вочы бачыў…

– Што ты бачыў, што ты бачыў? Нічога ты не бачыў, табе здалося. А тут яшчэ бай Міхаіл паддаў вам страху…

– Яны паклікалі мяне, – пачаў апраўдвацца стары, адступаючы да варот. – Я ж нічога… Паглядзеў толькі…

– Ідзіце, ідзіце, – махнуў рукой Крумаў. – Ідзіце, сушыце свае зёлкі, ідзіце ў хату, позна ўжо. I не лезьце ў чужыя справы, ад таго вам ніякай карысці не будзе.

Старыя з вінавата апушчанымі галовамі пайшлі. Жалезныя вароты зачыніліся за імі, яны патупалі да свайго «Бакінгамскага палаца».

– Ну, а вы – ці не падурнелі вы тут? – ускінуўся на работнікаў Крумаў, калі старыя пайшлі. – Чаго вы звоніце ў званы? Знайшлі, дык знайшлі, але ж не трэба ўводзіць у вушы кожнаму стрэчнаму.

– Слухай, Крумаў, – пацікавіўся Ванка. – Чаго ты так усхадзіўся? Ты як баішся нечага?

– Я не баюся, але навошта, каб увесь свет пра гэта ведаў? Прыпрэцца міліцыя, пачнуць тут рыць, капаць… Каму гэта трэба? Толькі навёў крыху парадак на двары, дах давёў да ладу… а гэта прыйдуць і ўсё перавернуць дагары нагамі. Навошта нам гэтае ліха на галаву?

– Ды яно так, – згадзіўся бай Ламба. – Лепш, каб ціха-мірна было…

– I схавайце гэтыя гузікі, – распарадзіўся Крумаў. – А то акажацца, што чалавек сапраўды з дваццаць пятага, тады рабі што хочаш… I як вы на яго напароліся?

– Як! – усклікнуў Антон. – Ён яшчэ пытае – як…

– Ну, вядома, вядома… Але ж вялікая трасца можа з гэтага быць. Калі мярцвяк акажацца з дваццаць пятага, то ён можа быць не адзін, там іх можа быць шмат закапана, то як пачнуць капаць, усё перакапаюць…

– Ну дык і што, калі перакапаюць? – здзівіўся Ванка. – Што ж тут такога?

– Як гэта што тут такога? Хіба. ты не разумееш? А калі надумаюць ды помнік паставяць тут вялікі ці хоць бы мемарыяльную дошку… гэ, каму ахвота, каб на яго двары гаспадарылі чужыя людзі.

– Гэта так, – згадзіўся бай Ламба. – Напасць нікому не трэба, хай лепш будзе ціха, лагодна…

Сашко не зводзіў вачэй з алавянага пярсцёнка, які цьмяна пабліскваў у апошніх сонечных праменнях. На памутнелай светлай паверхні выразна выступалі ініцыялы, чарнеліся лічбы.

– Ну, ужо скажаш, бай Ламба! – блазнаваў Ванка. – Нейкая напасць з-за нейкіх там гузікаў.

Крумаў пазбіраў рассыпаную насенную цыбулю ў сваю гаспадарчую сумку, клапатліва зашпіліў яе і з дакорам зірнуў на Ванку:

– Няўжо ты не можаш уявіць сабе, колькі непрыемнасцей можа зваліцца нам усім на галаву з-за гэтых гузікаў? Ці ты наогул не здольны варушыць мазгамі?

Ягоныя жвавыя мазгі адразу прыкінулі магчымыя вынікі, ягоная думка забегала, як мыш, заснавала туды-сюды, пачала ўзводзіць у галаве розныя меркаванні, улічваць пярэчанні, рабіць падрахункі, сутыкаць довады і контрдовады, не выпускаючы з-пад увагі нават самых маленечкіх магчымасцей… Крумава вучыць не трэба, сорак сем гадоў жыве на свеце Крумаў, ён ведае пачым фунт ліха… I цяпер ён перакананы, што ўсё гэта магло б скончыцца дрэнна. Добра, што паспеў у час.

– Дык што ты прапануеш? – пачуў ён голас Сашка.

– Што прапаную? – не адразу сцяміў Крумаў.

– Наконт гузікаў… Што ты прапануеш, кажу?

– А-а! – заківаў галавой Крумаў. – Закапаем іх – і ўсё тут. I як не было іх зусім.

– А пярсцёнак? – дапытваўся Сашко.

– Усё. Усё ў зямлю.

– А самога чалавека?

– Слухай, чаго ты чэпішся? – Крумаў здзіўлена паглядзеў на Сашко. – Ці ты напраўду не разумееш, ці толькі прыкідваешся? Чаго ты хочаш?

Сашко яшчэ раз зірнуў на алавяны пярсцёнак, па якім прабег запазнелы сонечны прамень.

– А я не згодзен, – сказаў ён.

– Як не згодзен? – не зразумеў Крумаў. – З чым не згодзен?

– Не згодзен закапваць, – растлумачыў Сашко.

– А што нам рабіць з усім гэтым? – спытаў Крумаў, стараючыся зразумець, куды гне Сашко. – Каму гэта трэба?

– Мне – не, – сказаў Сашко. – Мне гэта не трэба.

– Дык каму ж тады трэба? – Крумаў адчуваў, што Сашко зараз падкіне нейкае ўскладненне.

– Жонцы ягонай. Або мацеры, дзецям – усё роўна.

– Слухай, пра якіх дзяцей ты гаворыш? – не сцярпеў бай Ламба. – Пра чыю жонку?

– Пра таго, што ў яме.

– Ну, брат, ці ў сваім ты розуме? – з дакорам паглядзеў на яго бай Ламба. – Пра якую жонку ты гаворыш – мы ж не ведаем, ні хто ён, ні што ён. Якія дзеці, калі прайшло пяцьдзесят гадоў, ад яго толькі гузікі засталіся, а ты пра дзяцей… Дзе ты будзеш шукаць тых дзяцей?

Сашко маўчаў.

– А можа, у яго наогул не было дзяцей, – падтрымаў бай Ламбу Ванка. – Ты ж не ведаеш, сапраўды, хто ён і што.

– Хто б сабе ні быў, – стаяў на сваім Сашко. – Можа, маці яго яшчэ жывая і не ведае, дзе ён, што з ім сталася. Дзеці нічога не ведаюць пра бацьку… А хто ён – можна даведацца, ёсць жа пярсцёнак, ініцыялы на ім… Ёсць людзі, якія гэтым займаюцца…

Крумаў стаў сур’ёзным, вусны яго сцяліся.

– Давайце пойдзем у вілу, – прапанаваў ён. – Навошта стаяць тут, калі можна як людзям пасядзець…

I пайшоў першым – па каменных плітах, са скураной торбай у руцэ, поўнай насеннай цыбулі.

Селі на верандзе, пад аранжавым тэнтам, Крумаў заслаў стол, адамкнуў шафу, прынёс бутэльку ракіі… Напоўніў чаркі.

– Ну, давайце чокнемся… Вып’ем ды пагаворым як людзі. Ну, на здароўе.

Выпілі па чарцы, закусілі салатай, Крумаў наліў па другой.

– Паслухайце, – сказаў нарэшце. – Я хачу, каб вы паслухалі мяне ўважліва і паверылі мне. Крумаў пустой балбатні не любіць. Паверце, гэтыя гузікі могуць нарабіць вялікай бяды. Кажу гэта вам, як сваім, як блізкім – столькі вы тут папрацавалі, мы сталі як родныя. Непрыемнасці ж будуць не толькі мне, але і вам. Ніхто з нас не хоча, каб прыйшлі пабочныя людзі, пачалі тут капаць. Яны ж пачнуць цікавіцца і бурам, і другарам Гечавым, пачнуць пытаць пра рознае ды правяраць… Яму, канечне, нічога не зробяць, а работу, пакуль тое ды сёе, на тры-чатыры месяцы спыняць… Ды і сам другар Гечаў, пакуль бура міне, прыціхне, затоіцца… А гэта вам ударыць па кішэнях, бо восень пройдзе, і канец сезону. Грошыкі вашы, лічыце, ляснулі… А столькі ўжо працы ўклалі, кожны, відаць, ужо на нешта разлічваў, дык ці трэба, каб нехта лез вам у кішэню…

– Пэўна ж, – згадзіўся бай Ламба. – Што й казаць, упусцім час, і грошы нашы прапалі. А канечне ж, кожны наперад разлічыў…

– Гэта я ведаю, – падхапіў Крумаў, – чалавек заўсёды разлічвае наперад, без грошай не пражьівеш. Вось таму я і кажу – не трэба ўскладняць жыццё з-за нейкіх гузікаў, было б з-за чаго.

– З-за іх і мяне могуць накрыць, – падумаўшы, сказаў Ванка. – Я ж афіцыйна працую ў горадзе, зямлю раўную… З начальствам-то ўсё ўладжана, але ж вядомая рэч – калі што якое, мяне аднаго зробяць вінаватым. I зноў застануся на адной зарплаце…

– Чаму ж вы не п’еце? – спахапіўся Крумаў і наліў чаркі. – Бярыце ж салатку, свежанькую, толькі з грады ўсё… Ну, на здароўе!.. Сашко, ты чаго невясёлы такі?

Сашко ўзняў шклянку – ракія была залацістая, мяккая, прыемна апякала горла.

– Не падабаецца мне ўсё гэта… Прабач, Крумаў, але ты нешта гнеш не туды…

– Ну, чаму, Сашко? Не я ж забіў яго, мяне ж тады і на свеце не было, а гэтая дача стала маёй усяго нейкіх тры гады…

– Мне, Сашко, можа, таксама ўсё гэта не падабаецца, – падтрьц маў Крумава бай Ламба, – ды што рабіць? Калі тое было, столькі часу мінула… А калі б, скажам, мы наогул не капалі тут, хто б пра тое даведаўся?.. I якое дачыненне ў нас да гэтага? Мы працуем, робім сваю работу, дык якая справа нам да таго, што сталася калісьці? Мы ўзяліся зрабіць чалавеку калодзеж, то давайце ўжо зробім…

Выпіўшы рэшткі ракіі са шклянкі, Сашко сказаў:

– Але давайце разбяромся, бай Ламба, што атрымліваецца… Чалавек жыў на свеце, існаваў, і раптам знікае, як быццам растаў, выпарыўся ў паветры. А ён жа пра нешта думаў, нешта адстайваў, змагаўся за свае погляды, за гэта, відаць, і паплаціўся галавой, а ніхто пра тое нічога не ведае. Ён знікае раптоўна, у нейкую ноч, дажджлівую ці ясную; прыходзяць, забіраюць яго – і канец. А можа, яго яшчэ чакаюць? Маці, дзеці, сябры былі ў яго – можа такое быць?.. Трэба ж, каб нейкі след ад чалавека застаўся… Каб ведалі пра яго… А гэта ж – усё роўна, як другі раз хаваем яго, як і тыя. Забіваем і закапваем…

– Ну-у, яшчэ што скажаш, – перапыніў яго Ванка. – Глупства вярзеш: забіваем і закапваем…

– Ну, няхай сабе глупства… А ўяві сабе, што тыя, каторыя забілі яго, яшчэ жывуць. Жьівуць сярод людзей чэсна і прыстойна, з імі ўсе вітаюцца, яны сядзяць сабе ў скверыках і радуюцца жыццю… Атрымліваюць пенсію, даглядаюць унукаў… Уяві сабе, што адкапалі мы тут твайго бацьку?.. А яны ж на тое і разлічвалі, што ніхто ніколі праўды не дазнаецца, ісціны не раскрые… Яны ж і разлічваюць на тое, што мы хочам зрабіць – закапаць яго зноў…

– Гэта як шукаць учарашняга дня, – не сцярпеў Антон. – На такія рэчы ёсць статус даўнасці, ім ужо нічога не зробіш.

– Статус даўнасці не можа датычыць гэтага, – зірнуў на яго Сашко.

– А можа, то быў проста канакрад? – нагадаў Ванка. – Што там пра даўнасць гаварыць…

– Я ж і кажу, – павярнуўся да яго Сашко, – давайце пацікавімся… Няхай сабе хоць і канакрад… А калі там не адзін ён, а шмат людзей закапана?.. Калі іх так нішчылі…

– Хлопцы, хлопцы, – замітусіўся Крумаў, – супакойцеся, было б пра што гаварыць…

Ён наліў у шклянкі ракіі, шклянкі пазалаціліся, тут жа з’явіліся восы і пачалі кружыцца над сталом.

– Давайце лепш вып’ем… Спрачацца нам няма чаго, мы тут усе свае. Яно і праўда, можа, чалавек гэты і з дваццаць пятага года тут, а можа – і не. Ва ўсякім разе, ён ляжыць тут гадоў пяцьдзесят, усё адбылося вельмі даўно, ён ужо, можна сказаць, спісаны – добра гэта ці дрэнна, і ніхто не ведае, ці ўспамінае хто-небудзь пра яго. I, галоўнае, ці хочацца каму ўспамінаць. Ніхто нічога не ведае. Тут нічога пэўнага сказаць нельга – можа быць так, а можа і зусім іначай. Тут захочаш зрабіць дабро, а можа атрымацца ліха.

– Ну, дык хоць праверыць трэба, – настойваў Сашко. – Іначай… іначай гэта будзе нячэсна.

– Хопіць табе з гэтай сваёй чэснасцю, – ускіпеў Ванка. – Будзь і вунь якім чэсным, але хто табе за гэта дзякуй скажа? Ну, напішуць у газеце…

– А калі б гэта быў ты? – не здаваўся Сашко. – На яго месцы? I каб ад цябе нічога не засталося, ніхто нічога не ведаў? Нават таго, што з табой сталася?

– Ды ліха з ім!.. Усё роўна памёр, і вялікая бяда, ведае пра тое хто ці не.

– Давайце падумаем пра саміх сябе, – пераконваў Крумаў, – бо мы ўсё пра яго ды пра яго. А яму сапраўды ўжо нічога не трэба – ні хлеба, ні солі. Галоўнае, што мы не ведаем – хто ён і што ён. Другое, мы можам болып страціць, чым набыць, калі пачнуць тут капацца. А калі акажацца, што ён звычайны канакрад?.. Ды нават калі і не канакрад – яны ж за тое і змагаліся, каб мы лепш жылі, ці не так? Ну скажыце – так ці не?

– Ды як сказаць, тут усё іначай, – не згаджаўся Сашко.

– Як гэта – іначай, усюды ж пра гэта пішуць – у кніжках, газетах… I праўда ж, за гэта змагаліся людзі. А мы чаго хочам? Мы і хочам толькі жыць лепш, і болын нічога. А калі нас растрасуць – нам будзе горш. Вось у чым штука. Дык, можа, хопіць аб гэтым? Ты, Сашко, сам добра ведаеш, што пытанне стаіць аб нашым агульным дабрабыце.

– Ды як сказаць, тут усё іначай, – не згаджаўся Сашко.

– Ты думаеш так, бо малады яшчэ. Зрабі просты падлік, і сам пераканаешся. Сам жа ты прыйшоў сюды зарабіць нейкі леў, а не з-за маіх чорных вачэй…

– Не ведаю, – сказаў Сашко. – Я за тое, каб праверылі…

Ад дарогі даляцеў вісклівы шум «Масквіча» другара Гечава, які ўспароў цішыню, матор паскавытаў яшчэ нейкі час і замоўк перад варотамі вілы. Туга зачыненыя вароты з грукатам адчыніліся, з іх выскачыў другар Гечаў і энергічнымі крокамі накіраваўся да веранды.

– Кароткая вытворчая нарада, га? – засмяяўся ён, убачыўшы ўсіх разам. – Ого, і белы абрус на стале! Што ў вас за банкет? Крумаў, ці не ў лато выйграў, га?

– Тут не пра выйгрыш, а пра вялікія страты гаворка, – Крумаў прывітаўся за руку з Гечавым. – Тут вось… Адным словам, маладзён наш…

– Што – маладзён? Сашко нешта ўтварыў?

– Ды вось… – уздыхнуў Крумаў і, адвёўшы Гечава ўбок, пачаў расказваць, што адбылося.

Астатнія ўчатырох сядзелі за сталом, па якім поўзалі восы, лазілі па шклянках, адна з іх упала ў ракію, забіла намоклымі крыльцамі, і бай Ламба выкінуў яе грубым пальцам.

– З тваімі гэтымі выбрыкамі, – змрочна прамовіў бай Ламба, – мы без капейкі застанёмся. Сядзеў бы ты і не рыпаўся…

Сашко нахіліў галаву, узяў памідор і асушыў шклянку, што стаяла перад ім. Пакуль ён збіраўся нешта сказаць, да стала, засланага белым абрусам, падселі Крумаў і другар Гечаў.

– Ну, – прамовіў другар Гечаў, – а для мяне шклянка ці знойдзецца?

Крумаў хуценька ўстаў, схадзіў у пакой і вярнуўся са шклянкай. У вокны веранды свяціла мутначырвонае зарыва захаду, яно пранізвала ўсё паветра, якое ў цяні па-вячэрняму ўжо сінела. Крумаў наліў янтарнай вадкасці ў шклянку Гечава, потым даліў і астатнія.

– Ну, будзем здаровы! – бадзёра сказаў Гечаў. – Глядзі, які сёння захад прыгожы, ясны, усё відаць на дваццаць кіламетраў наўкола…

– Захад прыгожы, – падліваючы ракіі, адказаў Крумаў. – I мясціны тут прыгожыя, нельга паскардзіцца.

– Бачыце? – звярнуўся другар Гечаў да астатніх. – Усё так цудоўна, а вы тут спрэчку пачалі. Як жа гэта?

– Ды ну, якая там спрэчка, – пачаў апраўдвацца бай Ламба. – Ніякай спрэчкі не было, толькі Сашку нешта прыйшло ў галаву, ведама, маладое… Ніякай спрэчкі.

Сашко маўчаў і глядзеў у сваю шклянку.

– Э, Сашко? Дык ты што – не згодзен з усімі?

– Я толькі кажу, каб праверылі, каб пра чалавека праўду дазнацца…

– Так, – кіўнуў галавой Гечаў, – праўду… Ну, а потым?

– Што потым? – не зразумеў Сашко.

– Я пытаю, што будзе, калі даведаемся праўду, – ты падумаў?

– Не, не думаў. Рана яшчэ гаварыць пра тое.

– А я табе скажу: як бы ні павярнулася справа, ты сам многае страціш. Кім бы ні аказаўся той, што ў калодзежы, ты панясеш страты. Вось што будзе потым.

Сашко маўчаў і злёгку барабаніў пальцамі па белым абрусе.

– Я разумею, што калі-нікалі трэба ісці і на страты. Чалавек не можа заўсёды выйграваць, іншы раз і прайграеш. Бывае, і ў пройгрышы ўсё ж нешта дастаецца табе. Але тут ты прайграеш цалкам, не выйграеш нічога. I ніхто, канечне, не выйграе.

Сашко зацята маўчаў.

– Ты паводзіш сябе, як дзіця малое, – пераконваў далей другар Гечаў. – Мярцвяк ёсць мярцвяк, тое, што павінна было з ім здарыцца – здарылася, але мы да таго не маем ніякіх адносін. Дык давайце ж падумаем пра жывых. Не расстрайвайся так ад тых некалькіх гузікаў і слоў спарахнелых, старых…

– Гэта ж з-за іх і пайшло, – нагадаў Крумаў. – Гэта яны падкінулі масла ў агонь: дваццаць пяты год, паўстанне, і яшчэ там рознае…

– Мы ж з вамі не дзеці, – працягваў другар Гечаў, – не трэба паддавацца эмоцыям. Эмоцыямі не пражывеш. Хлеб трэба купляць за грошы.

– А калі гэта ўсё-такі праўда? – запярэчыў Сашко. – Пра дваццаць пяты год?

– Пакінь ты гэтую праўду! Яна табе не дасць ніякай карысці. Сёння, хлопчык ты мой, нікога праўда не цікавіць. Калі б я праўды шукаў, я, можа, памёр бы з голаду. Павер мне, праўдай не пражывеш, з ёй нічога не даб’ешся. Ты паслухай мяне, я-то жыццё ведаю – усю яго паднаготную, іначай уліпнеш як піць даць. Я табе кажу.

– Ды чаго мы тут з ім валаводзімся! – выбухнуў раптам Ванка. – Цэлы дзень тлумачым яму простыя рэчы, рэверансы робім розныя… А мы павінны траціць хлеб з-за яго фантасмагорый!.. Абрыдла мне ўсё гэта!.. I Крумаў яму даказвае, і другар Гечаў, бай Ламба, я, а ён – не ды не!.. Ну – усё, хопіць!..

– Дык вы, можа, зразумелі, што да чаго? – кінуў другар Гечаў. – Ці пашукаць на ваша месца іншых?

– Усё зразумела, – запэўніў бай Ламба. – Выкінем куды-небудзь далей тыя гузікі, і справе канец. Не хвалюйся.

Другар Гечаў не хваляваўся. Проста ён не любіў непатрзбных ускладненняў, не хацеў, каб вакол яго дзейнасці ўзнікаў лішні шум – не ад страху, а каб усё ішло як належыць, – каб з-за нейкіх непаразуменняў не была шкода справе. Ён не баяўся ні ўскладненняў, ні канфліктаў, але калі мог пазбегнуць іх – пазбягаў. У гэтай гісторыі ў болып складаным становішчы быў Крумаў і той мог сапраўды пацярпець, калі акажацца, што мярцвяк – былы ўдзельнік паўстання, Крумаву сапраўды нявыкрутка, ён у цэнтры. Але гэта ягоная справа, хай сам выкараскваецца. Яго, Гечава, гэтая гісторыя амаль не кранае. Крумаў яму ні сват ні брат, ён толькі кліент – адзін са шматлікіх кліентаў. Аднак калі можна зрабіць па-добраму, то хай лепш будзе па-добраму.

– Э, Сашко, дык да цябе дайшло?

Сашко, апусціўшы вочы на белы абрус, маўчаў.

– Глядзі, хлопец! – папярэдзіў другар Гечаў. – Будзеш каяцца, ды позна будзе!..

Сашко і на гэта нічога не сказаў.

– Ты чуеш ці не? – узлаваўся раптам другар Гечаў. – Да цябе гавару!..

– Чую! – азваўся Сашко.

Восы зноў наляцелі на рэшткі пахкай ракіі, яны асцярожна пачалі заглядваць у шклянкі, некаторыя ўжо апускаліся на дно да залацістай вадкасці…

– Ну добра, – з пагрозай сказаў на развітанне другар Гечаў. – Разбірайцеся тут самі, у мяне няма часу. Бо калі раззлуюся, то не

ведаю, што зраблю… Бай Ламба, устаўце яму мазгі, іначай усе трое будзеце ні з чым, так і знайце! Да пабачэння!..

Ён хутка прайшоў веранду, зацененую аранжавым тэнтам, збег па прыступках… Крумаў хуценька ўскочыў і пайшоў даганяць – правесці…

– Я думаў – свой хлопец, – гаварыў ён на хаду, пакуль ішлі па плітах дарожкі да машыны, – Калі працуе ў цябе… Гэты блазнюк можа наклікаць ліха на маю галаву… I дзе ён толькі ўзяўся?.. А думаў жа – свой хлопец…

– Цяпер думаць няма чаго, трэба, каб усё было шыта-крыта… Мазгі яму трэба ўправіць, і хутка. Не забывайся, што і нада мной пагроза вісіць – пачнуць цікавіцца бурам, калодзежамі… А страты несці з-за цябе я не збіраюся…

Гечаў сеў у свой разбіты «Масквіч», скавытлівы шум пранізаў наваколле, машына, узняўшы шлейф пылу, знікла з вачэй няшчаснага Крумава.

З веранды пачуліся крыкі.

Крумаў павярнуўся і, сцяўшы зубы, падаўся туды – па плітах, між якімі прабіваліся трава і маргарыткі, па плітах, якіх амаль не было відаць у вячэрнім змроку, над якімі сям-там ужо свяціліся светлячкі.

На верандзе ўжо гарэла святло, вакол лямпачкі вілася машкара, білася, аслепленая, у гарачае шкло. Бай Ламба крычаў на Сашко:
– Я прывёў цябе сюды, каб ты мог зарабіць нейкі леў, твой бацька сам прасіў мяне… А цяпер ты хочаш усё загубіць! Ну, дзякуй…
– Не хачу я гэтага, бай Ламба. Але як ты не можаш зразумець…
– Ты працуй і цярпі, – перапыніў яго бай Ламба, – вось твая праўда. Мы з тваім бацькам усё жыццё так жылі, і дзяцей выгадавалі, і вывучылі вас… Ты лепш маўчы, цярпі і слухай мяне, мьі з тваім бацькам прыяцелі, таму слухай мяне, як і яго…
– Пачакайце, бай Ламба, нельга ж усё жыццё маўчаць і цярпець… і мы ўсё-такі ж людзі…
– А ты маўчы і цярпі – як я маўчаў і цярпеў. Твой бацька таксама не лёгкае жыццё пражыў, працаваў, і я не чуў ніколі, каб ён пароў гарачку ці займаўся балбатнёй… Я голасу яго не чуў!
– Ды што ты носіш яму ваду з дзевяці крыніц, – ударыў кулаком па стале Ванка. – Слухай, ты!.. Ты разумееш, што з-за тваёй дурасці мы ўсе можам закрэсліць цэлае лета, га?.. Ці ведаеш ты, колькі маёй працы лясне, калі тут пачнуць разбірацца – што да чаго? Я для таго тут жыў, як дзікун, столькі часу, людзей месяцамі не бачыў, каб з’явіўся такі субчык, як ты, і ўсё загубіў?!. I з-за чаго?.. Ведай: ты заткнешся і будзеш маўчаць, іначай я за сябе не адказваю! Калі давядзеш, – усе косці ператрушчу!.. Мы прыяцелі і ўсё такое, але і ты будзь чалавекам!.. Іначай я за сябе не адказваю!..
– Ну, хопіць, хопіць, – умяшаўся бай Ламба. – Па-харошаму давайце, не гарачыцеся, ён зразумее і так, свой жа хлопец, бацьку яго добра ведаю…
Антон, які да гэтага маўчаў, разліў у шклянкі рэшткі ракіі і звярнуўся да Сашко:
– Слухаю я, слухаю і ніяк не магу зразумець, чаго ты хочаш? За што ты гэтак выступаеш?
– Каб чалавек не знік ізноў… Каб не думалі, што забіў – і ўсё, канцы… Перамог яго. Што на тым і канчаецца. Што варта пахапаць людзей, скруціць ім рукі і пацягці… I калі мы ўтоім гэта, то атрымаецца тое ж самае, няўжо ты не разумееш гэтага?.. Што даволі пласта зямлі ў некалькі метраў, і знікае ўсё – і сам чалавек, і тое, аб чым думаў, і тое, у што верыў, і тое, за што галаву паклаў…
– Глупства! – кіпеў Ванка. – Глупства несусветнае!.. Хай бы ты падумаў пра сябе, пра нас… Пра жывых!
– Гэта ж і датычыць жывых, і ўсіх нас.
– Цямніш ты, хлопец, – працягваў Антон. – Усё гэта настолькі цьмянае, расплывістае, што ты сам не ведаеш, чаго хочаш, не ўмееш нават сказаць толкам. Усё гэта пустое.
– Не!..
– Як гэта – не? – пачынаў злаваць і Антон. – Я, напрыклад, магу сказаць, чаго хачу, бай Ламба – таксама, а ты? «Яго дзеці, яго маці, за што галаву паклаў…» Усё гэта пустое, ты гэта проста выдумаў. Дзе ўсё гэта, ці ёсць яно, ці можна яго пакратаць?..
– Чаго ты хочаш ад мяне? Каб я даў яго адрас? Прозвішча, імя і імя па бацьку?
– Хачу, каб трымаў язык за зубамі! Не будзе таго, каб за нейкія гузікі ты нам еапсаваў усю абедню, д’ябал табе ў душу!..
– Здаецца ж, быў свабодны чалавек, – дакорліва прамовіў Сашко. – А зараз і ты, Антон, пачаў, як бай Ламба – трымай язык за зубамі, маўчы і цярпі!..
– I памаўчыш, – узвысіў голас Антон, – памаўчыш, іначай…
– Не ведаў я цябе, – паківаў галавой Сашко.
– Гэй, ты! – крыкнуў раптам Ванка. – Заткніся там, не трапі нервы!..
– Язык мой і зубы мае, – адказаў Сашко. – Захачу – буду трымаць язык за зубамі, захачу – не. А вы з вашымі языкамі рабіце, што хочаце.
Тут Ванка скочыў цераз стол, перакуліў яго, паляцелі і са звонам пабіліся шклянкі… Крэсла, на якім сядзеў Сашко, упала, а яны з Ванкам, счапіўшыся, пакаціліся па мармуровай мазаіцы веранды.
– Ванка!.. – крычаў бай Ламба. – Сашко!.. Апомніцеся!.. Стойце!.. Антоне, расцягні іх!..
Але Антон таксама накінуўся на Сашко, і цяпер пад аранжавым тэнтам, пад яркай электралямпай, вакол якой круцілася машкара, ціхай летняй ноччу, калі пасвечвалі светлячкі і лясы стаялі нерухомыя і маўклівыя ў святле месяца – двое білі аднаго…
Ноч, ноч панавала над дачнай зонай, над яе садамі і дрэвамі, ноч цёмная і беспрасветная, дачы быццам зменшыліся і расталі ў змроку, у бяздонні чорнага і рэзкага паветра.
Акно свяцілася толькі ў пакоі Крумаза, уласнік дачы заенуць не мог, ён неспакойна хадзіў з кута ў кут і думаў.
«Чаму якраз цяпер? – думаў ён. – Божа, чаму якраз цяпер, калі амаль усё давёў, калі мала чаго засталося, каб зажыць як чалавек…»
У акно глядзела цёмная ноч, і адказу ніякага не было.
– Чаму гэта павінна было здарыцца якраз у мяне? – гаротна думаў Крумаў. – Якраз на маёй дачы?..
Ён добра ведаў – калі гэны акажацца з дваццаць пятага, дачу яго могуць забраць. Бо калі з тых часоў, то, напэўна, ён не адзін, там, у зямлі, іх можа быць шмат, тады ж іх памногу хапалі… Забяруць дачу, адчуваў Крумаў, а прадчуванне ніколі не абманвала яго. Забяруць і дадуць участак у іншым месцы.
Крумаў зноў паморшчыўся, як ад болю, – ён ведаў, як у такім выпадку кампенсуецца: запруць у якое-небудзь глухое, камяністае месца, дзе няма ні электрычнасці, ні вады – і канец. Столькі працы, пакут, столькі грошай – і ўсё чорту ў зубы… Ці ж ты пераняееш дом, веранду, чарапіцу з даху… I дрэўцы толькі пачалі пладаносіць, грушы дыхтоўныя, райскія… ваду знайшлі… I ўсё з-за гэтай вады пачалося, каб яна згарэла, лепей бы зусім не займаўся з ёй, можна было і шлангамі абысціся, крынічка ж зусім побач… Гэтая вада выме душу, на халеру ён толькі паквапіўся на яе…
– Дрэнь справы! – уздыхнуў ён. – Дрэнь…
Калі б гаворка ішла пра іншае, можна было б неяк уладзіць, звярнуцца да таго-сяго, пагаварыць і знайсці выйсце, дагэтуль жа заўсёды знаходзіў, сувязі ў яго ёсць… Але цяпер, ён ведаў, патурання не будзе, тут ужо спагады не шукай, калі справа звязана з дваццаць пятым годам – то ўсё. З такімі рэчамі не жартуюць, ніхто не захоча ўвязвацца ў гэтую справу, каб падтрымаць яго, так што дачу ягоную возьмуць як піць даць, і ніхто слухаць не будзе… А столькі працы, столькі поту, і так усё канчаецца… Як гэты ўчастак дастаўся яму, ён толькі адзін і ведае – давялося ў савеце сяму-таму падмазаць, папабегаць то к аднаму, то к другому, пакуль узяў дазвол на будаўніцтва…
Крумаў пацёр свой гарачы лоб. Галава гарэла, трывожныя думкі распіралі мазгі, множыліся, кожная цягнула за сабой другую, трэцюю…
«Маўчанне – вось паратунак, – думаў ён, – іншага выйсця няма. Як піць даць забяруць участачак – ці пад мемарыял, ці пад што іншае… Толькі маўчанне, толькі маўчанне паратунак. Але ж той смаркач маўчаць не будзе…»
Крумаў у злосці грукнуў кулаком па стале:
– Адкуль ён толькі ўзяўся на маю галаву? Дзе яны ўзялі яго?..
Не, той не змоўчыць, сам жа пагразіўся, што пойдзе ў горад і ўсё раскажа. I тады – усё, канец.
Яму хацелася выць ваўком.
– Можа, сунуць яму грошай? Але колькі?.. А ці возьме ж яшчэ?..
Правёўшы другара Гечава, ён схадзіў да калодзежа, паглядзеў на тыя клятыя гузікі, вярнуўся ў веранду. Сашко моўчкі выціраў на твары кроў, бай Ламба нешта выгаварваў Антону і Ванку, якія панура сядзелі ў крэслах і таксама моўчкі слухалі яго. Кашуля ў Ванкі была да пояса разадраная.
– Не будзьце ж вы, як малыя, – сказаў ён ім тады. – Калі той і з дваццаць пятага, то жонка яго, пэўна, даўно выйшла за другога, дзеці наогул нічога не ведаюць, навошта псаваць людзям жыццё…
Ніхто нічога яму не адказаў, толькі электралямпачка ярка палала пад столлю, асвятляючы аранжавы круг тэнта. I тады Крумаў страціў цярпенне.
– Участак гэты мой! – грукнуў ён кулаком па стале. – I ўсё тое, што ёсць на ім, таксама маё. Няма чаго тары-бары разводзіць, я зраблю тое, што захачу. I гэта нікога не датычыць, разумееце?.. Вы ў мяне толькі работнікі, я вас наймаў, і вы будзеце рабіць тое, што я вам скажу! Вось як!..
– Усё ваша, – адказаў яму Сашко. – I світанкі, і вячэрнія зоры, і паветра ваша… раздзялілі Балгарыю на дачы, і яна – ваша… Але той, што ў зямлі, – не твой, не! I гузікі ягоныя – не твае… I ты іх не прысвоіш! Смерць не прадаецца, Крумаў, яна не твая, і ты не можаш яе купіць.
– Сашко, – узмаліўся бай Ламба, – ну хопіць, памаўчьі ты, хлопец. Няўжо ты хочаш, каб ізноў бойка ўсчалася? Ты вытрыся хоць!
– I імя яго, і памяць – не твае, Крумаў. Грошай тваіх не хопіць купіць іх… Ты проста не можаш іх купіць, гэта за грошы не прадаецца… За свае грошы вы не можаце купіць усё!
Сашко прыклаў зноў хусцінку да разбітых губ, на белай тканіне выступалі плямы ясна-чырвонай крыві…
Гэта адбылося вечарам, і цяпер Крумаў ведаў, што грошы Сашко не возьме.
– Грошы ён не возьме, – прастагнаў Крумаў. – А калі прапанаваць тысячу?..
Падумаў «тысячу», і яму закалола ў сэрца, калі ўявіў зеленаватыя тугія пачкі дзесяцілевак, раскладзеныя ў роўныя кучачкі… Ён хутка захадзіў па пакоі і, стукаючы кулаком аб кулак, разважаў. «Але чаму я павінен яму даваць? – пакутліва і злосна думаў ён. – Завошта? I хто гэтыя людзі? Чаго яны нараджаюцца на свет? Каму яны патрэбны?.. Ідэаліст няшчасны… Мярцвяк ёсць мярцвяк, ніхто яго не ведае, ніхто яго не чакае, усе даўно з тым змірыліся. Навошта зноў вярэдзіць раны? I навошта яму ўсё гэта, што ён з таго будзе мець?.. Думае пра людзей, пра маці таго, пра дзяцей… А хіба я не чалавек, а ці я не пакутаваў, ці лёгка мне было набыць усё гэта?.. Ці ж у мяне няма дзяцей, маці?..»
Успомнілася маці, як бачыў яе апошні раз, калі наведваў сяло, – маленькая, прыгорбленая, ужо гнецца да зямлі, а ўсё працуе – неабсяжнае поле кукурузы, высокія мяцёлкі… Яна зразае кукурузу і пазірае на яго прасветленымі вачамі… даўно не наведваў, і ўсё ж з-за дачы свету не бачыў…
– Навошта такія на свет нараджаюцца? – абураўся Крумаў. – Каму яны патрэбны? Цяпер жыццё іншае, няма патрэбы ні ў іх саміхг ні ў іх сумненнях, фантасмагорыях, трэба рэальна глядзець на рэчы,. у жыцці патрэбны людзі дзелавыя, будаўнікі, а гэты сам нічога не зрабіў, нават хаты не пабудаваў, толькі іншым перашкаджае сваёй балбатнёй, не дае спакойна жыць…
Ноч панавала над дачнай зонай, у святле акна праляцеў кажан і знік у галінах дрэў, пакінуўшы толькі шумок лёгкіх крылаў, які хутка рассеяўся, і зноў настала глыбокая, глухая, непрабіўная цішыня.
– Назошта такія нараджаюцца на свет? – як маліўся Крумаў. – Каму яны патрэбны?..
Ён звяртаўся не да бога, у бога ён не верыў, а да той вышэйшай невядомай сілы, якая кіравала справамі зямлі, у яе і пытаў, шчыра перакананы, што мае рацыю, здзіўляючыся, чаму яна, тая разумная сіла, так раскашуе, чаму стварае непатрэбных людзей, зусім лішніх, якія толькі блытаюцца пад нагамі і перашкаджаюць іншым.
– Не, мы такімі не былі, – разважаў ён. – У маладосці мы былі іншымі, мы стараліся… Мы хацелі нешта стварыць, а гэтыя толькі рушаць, толькі разбураюць…
Яму хацелася крычаць, лямантаваць, выць ваўком ад такой безвыходнасці, ад такой несправядлівасці, і ён з разгарачанай галавой кідаўся па пакоі…
Цягнулася ноч, ноч праходзіла паўз Крумава, а ён усё бегаў па пакоі і думаў, думаў, шукаў выйсце, нейкае ж выйсце павінна быць, не можа быць, каб не было…
Была другая гадзіна ночы, калі Крумаў высыпаў са свае скураной гаспадарчай сумкі насенную цыбулю, рукой абмацаў дно, каб не завалялася дзе галоўка, на ўсякі выпадак яшчэ добра вытрас яе і кінуў вокам на месца, дзе павінен ляжаць ліхтарык. Ён ляжаў, як заўсёды, на паліцы – у Крумава парадак узорны. Сунуў ліхтарык у кішэню і выйшаў. Цень ягоны перасек веранду і растаў у цемры.
Каля сваіх райскіх груш пасвяціў ліхтарыкам – лесвіца, як і пакінулі яе, стаяла ў няскончаным калодзежы. Ён выключыў прамень, агледзеўся, хвіліну-дзве паслухаў цішыню ўначы – толькі цвыркун недзе стракатаў у траве, віла стаяла маўкліва, нікога нідзе чуваць не было. Крумаў намацаў лесвіцу, яшчэ раз агледзеўся і спусціўся ўніз.
Праз нейкіх пятнаццаць хвілін ён вылез, агледзеўся і нячутна накіраваўся да жалезных варотаў, на вуліцу. Злёгку рыпнулі вароты, Крумаў асцярожна зачыніў іх за сабой і знік у цемры, згубіўся з поля зроку недзе ў кірунку лесу, што стаяў маўклівай сцяной.
Вярнуўшыся з лесу, Крумаў нячутна прайшоў веранду, прашмыгнуў у свой пакой. Сеў на ложак і з палёгкай уздыхнуў.
– Скажам, што яму ўсё здалося сп’яну, – пачаў разважаць ён. – Як Пяжо ў тым нумары, які яму падстроілі. П’яны, маўляў, і сам не ведае, што гаворыць. I чым ён дакажа? Няма ні тых гузікаў, ні пярсцёнка – нічога… Няхай шукаюць, калі няма чаго рабіць… Лес вялікі…
Уласнік дачы ўстаў і захадзіў па пакоі.
– Лес вялікі… – разважаў ён. – Лес вялікі… нічога яны не знойдуць…
Ён ізноў сабраў насенную цыбулю ў скураную сумку, моцна завязаў і кінуў сумку ў кут.
– Ну, вось, – сказаў сам сабе, – скончана з гэтым… Няхай цяпер даказваюць…
Не, цяпер не дакажуць, у калодзежы нічога не засталося – нават і следу няма, Крумаў усё сабраў і вынес у сумцы, а яны ўвесь вечар пілі, скажа, калі давядзецца, уласнік дачы, а чаго добрага можна чакаць, калі чалавек нап’ецца? Вядома ж, гаварылі пра рознае, то, можа, з тых размоў яму стукнула ў галаву, а можа – з чаго іншага, хто яго ведае… гарэлка ж такая рэч, што як перап’еш, то назаўтра нічога помніць не будзеш…
Ён размераным крокам хадзіў па пакоі і думаў, думаў, яго думка снавала туды-сюды, ацэньвала тое, што зроблена, пераацэньвала ўсё яшчэ і яшчэ раз, зноў сігала наперад… Крумаў меркаваў і так, і гэтак, узважваў, бо калі меркаванні яго акажуцца памылковымі, ён загіне, таму зараз трэба думаць, зараз… Заўтра будзе позна…
Крумаў думаў, і чым болып думаў, тым болып яго ахопліваў адчай.
«Не, – думаў ён, – не, так нічога не атрымаецца. Калі, як кажа той, дастаткова капянуць крыху ўбок… калі там знойдуцца яшчэ косці – усё скончана».
Крумаў адчуў, што ягоная галава ўспалымнела зноў, закалола ў сэрца, і ён сціснуў кулакі і пачаў біць імі адзін аб адзін – што рабіць, што рабіць, што?..
– Трэба, каб маўчаў! – крычаў у душы Крумаў. – Павінен маўчаць, чаму ён не хоча маўчаць? Божа літасцівы, чаму?.. Чаму ён устаўляе мне палкі ў колы? Чаму той смаркач рушыць мне жыццё?.. Навошта, божа, ты пускаеш такіх на свет? Чаму?.. Якая з іх карысць? Каму яны патрэбны такія? Чаму яны не даюць жыць людзям?..
Крумаў з разгарачанай галавой хадзіў і хадзіў па пакоі, хадзіў і думаў, а потым зноў узяў ліхтарык з паліцы, памацаў кішэні і вышмыгнуў на двор.
Ноч міналася, ноч падыходзіла к канцу, але было яшчэ цёмна, цемра была яшчэ беспрасветнай, і дрэвы зліваліся ў суцэльную маўклівую сцяну. Крумаў прашмыгнуў паўз веранду, знік, неўзабаве зарыпеў калаўрот калодзежа: Крумаў разматваў вяроўку… Парыпванне пачулася яшчэ раз ці два, і ўсё заціхла, замерла, апусцела каля калодзежа, толькі цвыркун падаваў голас недзе ў траве…
Крумаў вярнуўся ў пакой, падышоў да акна, прыслухаўся да начной цішыні – усюды цішыня, цішыня, толькі асіплы цвыркун разгпораз гучна цвыркае каля калодзежа, нібыта хоча нешта сказаць, нешта паведаміць, разбудзіць людзей…
Ранічкою трапяткое святло паступова залівала вяршыні дубоў недалёкай дубровы, чырвоныя дахі дачнай зоны, раскіданыя між дрэў і садоў, зіхатліва атынкованыя сцены вілы Крумава, веранду з аранжавым тэнтам над ёй, тэрасы з трускалкамі, промні ранішняга сонца залацілі пчол, якія віліся над персікавымі дрэўцамі. У шырокіх кронах дрэў панаваў спакой, і калі ў лістоце ўзнікаў нейкі рух, то ўзнікаў ён ад птушак, якія пырхалі з галінкі на галінку, а зусім не ад ветру. У жніўні тут рэдка бываюць ветраныя дні. I тая раніца была спакойная, ціхая, і высокае сонца прагравала ранішняе паветра.
Сашко стаяў каля калодзежа і глядзеў пад ногі – на пліты, між якімі прабівалася трава, на тую, дзе ўчора ляжалі гузікі і сатлелыя шматкі тканіны, дзе слаба пабліскваў алавяны пярсцёнак. Сёння там нічога не было. Ён хутка спусціўся ў калодзеж – і там нічога не засталося, толькі жаўтаваты пясок на дне ды шэрыя бакі бетоннай трубы. Ён павольна ўзняўся па лесвіцы, пастаяў, паглядзеў на вілу, на завешаныя вокны ў пакоі Крумава. Шторы не варушыліся. Крумаў яшчэ спаў.
– Закапаў недзе, – здагадаўся Сашко. – Ноччу цішком усё зрабіў, каб не было доказаў…
Ад дарогі пачулася ракатанне бульдозера, Ванка ўжо рэзаў карэнне і травы, узрываў жоўты пясок і сунуў яго да лесу.
– Ну, – прагучаў у яго за спіной голас бай Ламбы, – працаваць будзеш ці мо будзеш збіраць манаткі? Як вырашыў?
Сашко не заўважыў, як падышлі бай Ламба з Антонам, яны ўдвух і стаялі цяпер пад дыхтоўнаю грушаю.
– Буду працаваць, – адказаў Сашко.
Не на таго Крумаў наскочыў, так лёгка выкруціцца яму не ўдасца… Пакапаем, пашукаем, можа, знойдзем яшчэ якія-небудзь сляды – будзем капаць, пакуль не знойдзем. А калі не – проста праз лес, па шашы да павільёна Іярдана Чорнага, а там – на аўтобус і ў горад. Нідзе не дзенецца Крумаў, скажа, дзе ён тое закапаў, не выкруціцца…
– Ага, ну добра! – узрадаваўся бай Ламба. – Нарэшце ўзяўся за розум!.. Ну, чыя чарга лезці ўніз?
– Я палезу, – сказаў Сашко. – Я маладзейшы.
– Ты ж учора быў там, – напомніў Антон. – Сёння мая чарга.
– Дык учора ж я недабыў, знайшлі ж тое…
– Ды чаго там, калі хоча, хай лезе, – умяшаўся бай Ламба. – Як стоміцца, то зменім… Добра, што застаецца…
Сашко здзеў і кінуў на траву кашулю, узяў з укарочанымі дзержакамі кірку і рыдлёўку і палез па лесвіцы ўніз. У глыбокім калодзежы святло не рэзала вочы, яго абдало цёплым духам зямлі і гаркаватым пахам абсечаных карэнняў. Узяўшы ў рукі рыдлёўку, Сашко гукнуў наверх:
– Выцягвай лесвіцу!..
Лесвіцу выцягнулі, у калодзежы стала болып прасторна. Сашко акінуў позіркам пласты, ускрытыя ўчора, і ўзяўся за кірку. Закруціўся, зарыпеў наверсе калаўрот, бодня папаўзла ўгору, пачала снаваць між цёмным дном і светлым прахонам, дзе бачыўся кавалачак неба, застойвацца ёй не давалі…
– Але ж няма ўжо таго нічога, – здзівіўся Антон. – Ты заўважыў – нічога няма. А тут жа ўсё ляжала… а там, унізе… косці былі…
– Ат, ліха з імі, – азваўся бай Ламба. – Бяда вялікая, яшчэ лепш. З-за іх жа ў нас што было?.. Цяпер хоць можна спакойна працаваць.
– Гэта Крумаў усё недзе задэчыў! Але ж злаўчыўся, сабака…
– Ат, ліха з ім і з усім. Плюнь ты на ўсё і рабі спакойна…
Асыпаўся пясчаны грунт, падаваўся, абсоўваўся пад націскам Сашковай рыдлёўкі, бялелі перасечаныя карэнні, напаўняючы яму гаркаватым пахам, лускавінкі ад кузюлек з’яўляліся на момант і знікалі ў сыпучым грунце. Бодня снавала ўгору-ўніз…
Сашко дакапаў бодню ў каторы раз, прыставіў рыдлёўку да сцяны, гукнуў:
– Давай!..
Калаўрот меладычна зарыпеў, чорнае цела бодні паволі ўзнімалася ўгору к прахону, дзе свяцілася яснае неба, паступова запаўняла яго, закрываючы святло…
Раптоўна чорны круг бодні сарваўся і паляцеў уніз, кругляк калаўрота стаў лёгкім і хутка закруціўся пад рукамі бай Ламбы і Антона, Сашко, які стаяў, нагнуўшыся да жоўтага грунту, пачуў крык, але ўжо не паспеў зірнуць угору – у галаве адбыўся выбух страшэннай сілы, і ўсё знікла ў цемры.
– Вяроўка! – схапіўся за галаву Антон. – Нехта вяроўку… Ах, туды яго растуды!.. Лесвіцу, хутчэй!..
Выцягнулі Сашко з калодзежа, паклалі на траву, пад райскія грушы Крумава, бай Ламба разадраў сваю кашулю і пачаў перавязваць яму галаву. Светлая кроў прасочвалася праз белую тканіну, пунсовая пляма расплывалася шырэй і шырэй…
– Сашко! – крычаў бай Ламба. – Сашко, ці чуеш ты? Сашко!..
Сашко нічога не чуў, ён бегаў разам з сабакам – ап’янелым, ашалелым ад радасці сабакам – па сакавітай, духмянай траве, па полі без пачатку і без канца, якое звінела ад святла і сонца… Сабака імчыцца, гуляе, круціцца… Вось ён прабягае паўз фургон… У фургоне Таня, вусны яе гарачыя, сухія… і ён там… Але сабака бяжыць далей, зваблівае і яго, Таня знікае, знікае фургон на колах, – няма ні яго, ні Тані… Сашко бяжыць з ашалелым сабакам праз поле – праз поле без пачатку і канца…
– Сашко! – клікаў бай Ламба. – Сашко, адзавіся… скажы хоць слова, Сашко!.. Антоне, што рабіць!.. Антоне!..
Але Антона побач ужо не было, ён бег што ёсць сілы да вілы Крумава.
– Крумаў! – крычаў ён не ў сабе. – Я ж цябе, гад!.. Дзе ты, сволач, туды тваю!..
Антон праскочыў веранду, пад яе праклятым аранжавым тэнтам, уляцеў у калідор, выбіў нагой дзверы ў пакой… Там было пуста, нікога не было, толькі жоўтыя шторы маўкліва віселі на вокнах.
– Дзе ты, гад, сволач?!.
Ён кінуўся ў іншыя лакоі, выбіў адны дзверы, другія, наткнуўся на фаянсавыя рукамыйнікі, назапашаныя Крумавым, ударыў па іх нагою і пачаў шпурляць іх адзін за адным у вокны; біў нагамі шкло, што ляжала на падлозе, кідаўся з пакоя ў пакой – шукаў уласніка, яму патрэбен быў уласнік…
– Гад! – крычаў Антон. – Гад, сволач!.. Не ўцячэш, гад, я цябе пад зямлёй знайду!..
Крумаў быў не пад зямлёй – у лесе, пад зялёнымі шатамі, Крумаў уцякаў, без аглядкі бег па лесе…
Антон выскачыў на двор праз акно хола, некалькімі скачкамі дабег да варот, ірвануў іх на сябе і кінуўся ў лес, які сцяной стаяў насупраць, даганяць Крумава.
Крумаў уцякаў без аглядкі і плакаў, уцякаў, як напалоханы звер, і страх, жывёльны страх за ўласную шкуру душыў яго, гнаў далей і далей ад дому. Па шляху яго разбягаліся зайцы і перапёлкі, пад нагамі трашчалі сучкі і галінкі – Крумаў уцякаў…
– Я не хацеў! – крычаў ён. – Я не хацеў!.. Божа літасцівы, не хацеў я!..
Ён і сам таму не верыў, але крычаў, што не хацеў, кляў свой лёс і ўцякаў, бег без аглядкі, як спуджаны звер, сціраў з твару павуцінне і плакаў…
А на дачы, непадалёк ад вілы з аранжавым тэнтам, ля дарожкі, выкладзенай плітамі, між якіх прабівалася трава, бай Ламба безнадзейна клікаў Сашко, дарэмна прасіў адгукнуцца, прамовіць хоць слова… Пунсовая пляма расплывалася па белай тканіне, ужо не заставалася белага мееца…
– Сашко! – клікаў бай Ламба. – Сашко, ці чуеш ты мяне, Сашко!..
Сашко нічога не чуў, у чырвоным змроку перад ім выплыў несамавіты дом – родны дом, які самотна, сіратліва стаяў у акаляючым яго свеце, у гародзе цвілі асеннія кветкі, павуцінне апляло вінаграднік, яно спускалася ад страхі да патрэсканых сцен, да акон, на якіх выцвіла фарба… Дзіця з лустай хлеба, памазанай алеем, пасыпанай перцам, бяжыць да вішні… гэта ж ён сам, маленькі… толькі чаму вішня ўся белая, цвіце… цяпер жа восень, кветкі асеннія… Пад вішняй стаіць маці і глядзіць – чакае дзіця, якое бяжыць да яе. У глыбіні двара з нажоўкай у руцэ стаіць бацька – спыніў на момант работу, стаіць, узняўшы галаву, нібыта прыслухоўваецца да плыні чаеу… Пачарнелыя ўжо лісты вінаграднай лазы, якая жыла разам з імі і будзе жыць пасля іх, павуцінне, што апляло лісце і чарапіцу, спускаецца да дзвярэй… А сястрычка, дзе яго сястрычка… няма яе нідзе… сад, усланы чырванаватай апалай лістотай, і жаба, што стаілася ў шахце вадамера – з зеленаватымі вачамі, ледзь прыкметная ў лісці; барак з пачарнелых ад часу дошак, з іржавай паштовай скрынкай…
I гэты дом, асветлены сонцам і аблытаны павуціннем, і старая вінаградная лаза, і асеннія кветкі, хлопчык, які бяжыць да маці, і маці, што чакае яго, – усё гэта некуды хутка сплывае… Адыходзіць, аддаляецца, знікае…
I ўсё знікае назаўсёды.
На пажаўцелай траве, ля дарожкі, высланай каменнымі плітамі, пад дыхтоўнай, райскай грушай ляжаў Сашко, на грудзях ягоных слаба адсвечваў бронзавы ключ – ключ, які не быў ні ад якіх дзвярэй, бліенуў на запозненым сонечным промні і пагас, сонца зайшло…
У галавах Сашка сядзеў бай Ламба і плакаў…

Пераклад Уладзіміра Анісковіча