Невялікі палетак сланечніка стаяў самотны, заціснуты між ракой і нізкім лесам, які пачынаўся адразу ад сланечнікавых галоў. Жнівень перагараў ужо, семкі пачыналі асыпацца, але ніхто ў гэты спякотны жнівеньскі дзень чамусьці не прыходзіў зразаць пераспелыя галовы. Ніхто не прыйдзе сюды і да позняй восені, калі пачнуцца ціхія асеннія дажджы, і сланечнік застанецца стаяць гэтак – з перабітымі сцяблінамі і напалову пустымі галовамі, зацярушанымі снегам, што пачне сыпацца пасля дажджоў.
Але цяпер над сланечнікам гулі дзікія пчолы.
Іх імклівы палёт прыпыняўся на жоўтых галовах. Ненадоўга затрымаўшыся на сланечніку, яны ўздымаліся і ляцелі над лесам, над дзікімі каштанамі і акацыямі, потым спускаліся на паляны з кветкамі і пабурэлай травой. А мёд насілі, відаць, сюды, на скалісты бераг ракі, бо яму здавалася, што ўлоўлівае тонкі мядовы дух.
Пявучы гук пчаліных крылцаў нібы замёр у цёплым паветры.
Неўзабаве ад ракі даляцелі галасы – здымачны дзень скончыўся, і група рыхтавалася ехаць у гарадок на спачын.
Сцэнарыст назіраў за хаатычнымі на першы погляд рухамі людзей: падобна было, што мітусяцца яны бязмэтна, наўздагад, але з хаосу і неразбярыхі паступова складваўся вынік – у грузавікі насілі краны, рэйкі, рабочыя грузілі асвятляльнікі, паступова ўсё згортвалася, пакавалася, парадкавалася…
«Вось гэтак і ў карціне, – падумаў сцэнарыст. – Пачынаецца з нічога, з нейкіх урыўкаў, гукаў, з мітусні, хаосу. I здаецца, што ніколі гэтыя абрыўкі не ператворацца ў жыццё. А яны ператвараюцца – паступова, метадычна, – пераплаўленыя цудам мантажу…»
Ён правёў паглядам дзікіх пчол – яны ляцелі да лесу, – пакуль не зніклі з ягонага зроку.
Быў цудоўны дзень, цёплы і спакойны, з ледзь прыкметным пагойдваннем таполевых вершалін над берагам, з першай жаўцізной лістоты. Вада ў рацэ, поўная водбліскаў, павольна плыла ўніз, сонца заходзіла, і лісце на таполях ледзьве-ледзь шапацела. Паветра, празрыстае і бяздоннае, было напоўнена пахамі, недзе далёка на небасхіле, амаль недасяжныя зроку, ляцелі птушкі.
Сцэнарыст стаяў сярод гэтакай пышнасці, цешыўся, усярэдзіне ў яго мякчэла, супакойвалася, і ў нейкі момант ён адчуў сябе бяздумным, лёгкім і паветраным, без пачатку і без канца, нібыта быў ён працягам святла, што мякка прасочвалася праз кроны дрэў і было паўсюдна.
Жыццё яго нарэшце пайшло гладка, справы ўладжваліся найлепшым чынам, упэўнена і грунтоўна, фільм рабіўся спраўна, рэжысёр быў ураўнаважаны, сцэнарый таксама атрымаўся – за апошнія гады гэта быў адзін з лепшых яго сцэнарыяў, і фільм яны зробяць сапраўды цікавы, ён адчуваў гэта.
Паўз яго струменілася мяккае святло, паветра люляла яго на цёплых арэлях, ён заплюшчыў вочы…
Немаведама чаму перад ім усплылі Карлавы Вары, іх спакойныя зялёныя вулачкі, лёгкая смуга ў гарах над гарадком…
Зноў данесліся крыкі рабочых, якія пагружалі асвятляльныя прылады. Сярод іх выразна вылучаўся барытон дырэктара экспедыцыі.
– Падпірай! – крычаў ён. – Падпірай, а то як грымнуцца, да канца дзён сваіх не расплацімся…
Сцэнарыст яшчэ раз кінуў позірк туды, куды паляцелі дзікія пчолы, і паціху падаўся да групы.
Калі падышоў, рэжысёр нешта запісваў у свой блакнот.
– Ну як? – прамовіў сцэнарыст.
– Магло быць горш, і намнога, – сціпла адказаў рэжысёр. – I намнога лепей, натуральна.
Каля яго тоўпіліся асістэнты, тут была і актрыса, якая іграла галоўную ролю, і ён не хацеў гаварыць сур’ёзна.
– Давайце па машынах, – звярнуўся ён да іх.
Акцёры ўжо залазілі ў маленькі аўтобус, за імі сядалі асістэнты, аператар і ягоная група. Дырэктар экспедыцыі паехаў на грузавіку з абсталяваннем. З-за дрэў у шалёным віражы выскачыла «Волга» і падляцела да іх. Сцэнарыст адчыніў дзверцы.
– Сядай, Каця! – запрасіў ён актрысу.
Яна села побач з шафёрам, закурыла з пачка сцэнарыста, зірнула на яго і засмяялася.
– Вось чаму я і люблю здымацца ў тваіх фільмах, – сказала са смехам.
Сцэнарыст таксама засмяяўся, закурыў і паглядзеў на рэжысёра – той усё яшчэ нешта запісваў у блакноце.
– Як ідуць справы? – запыталася актрыса.
– Нармальна, – адказаў сцэнарыст. – Не хвалюйся, ты на вышыні.
– Шэф, аднак, нічога не кажа, – кіўнула на рэжысёра. – Маўчыць.
– Ты ж ведаеш яго, на пахвалу ён скупы. I ўсё ж задаволены, адчуваю. Даўно ведаю яго.
– Чутае бачыць, – прамовіла актрыса, стомлена адкінуўшыся на спінку сядзення.
– Фільм будзе, – упэўнена сказаў сцэнарыст. – Ты думай ужо пра сукенку, якую апранеш, калі будзеш атрымліваць прэмію. Іншых праблем у цябе няма.
– Чутае бачыць, – паўтарыла яна і стомлена заплюшчыла вочы.
Рэжысёр сеў у машыну, і яна рванула па пыльнай дарозе.
На пляцоўцы засталася толькі Марыя, асістэнт рэжысёра, якая павінна намеціць аб’екты для здымак на заўтра. Шафёр на «Волзе» вернецца, каб забраць і яе.
Машына ляцела пыльнаю дарогай з рызыкоўнымі паваротамі, пралятала кукурузныя плантацыі, перасякала палявыя дарогі, праскоквала пад шлагбаумамі, якія закрываліся, і паўз маленькія вясковыя дамкі, разганяла гусіныя чароды… Актрыса на пярэднім сядзенні рассеяна думала, што, бадай, і ў гэтую восень не ўдасца пераехаць у новую кватэру, дом будуюць ужо чатыры гады, а канца не відно. Дзіця ў Слівене ў маці, ужо забылася, як яно выглядае, рэчы раскіданы ў трох месцах… А і здымкі ідуць марудна, здымаюць салідна, але ж марудна… Калі здымкі зацягнуцца, то, чаго добрага, можна страціць ролю ў шматсерыйным тэлефільме… ды каб жа толькі тыя серыі. Яна зноў прыплюшчыла вочы, і домікі з чырвонай цэглы, што мільгалі паўз дарогу, зніклі.
А ззаду сцэнарыст і рэжысёр ціха размаўлялі аб сваім.
– Як быццам няблага, – казаў рэжысёр. – Усё ідзе сваім парадкам, а гэта галоўнае. У мяне адчуванне, разумееш, вось тут, на кончыках пальцаў, што фільм будзе добры.
– У мяне таксама такое адчуванне, – сказаў сцэнарыст, – застаецца дробязь: каб і гледачы тое самае адчулі.
– Ну, што там, калі ёсць добрая літаратурная аснова… – запярэчыў рэжысёр. – Не таму кажу, каб пахваліць, а так яно і ёсць…
Вёсачкі, выстраеныя паўз пыльны шлях, скончыліся, выехалі на асфальт. Удалечыні на раўніне з’явіліся дахі гарадка, які прытуліўся ў лукавіне вялікай ракі, акружаны таполевымі прысадамі, чырванаватымі ў празрыстым паветры.
Мілка даў газу, і «Волга» памчалася яшчэ хутчэй, абганяючы цяжка нагружаныя грузавікі і асліныя вазкі, якія пакорліва каціліся па асфальце.
Перад гатэлем машына зрабіла шырокі разварот і спынілася, пасажыры выйшлі, а сцэнарыст заўважыў, як з акна другога паверха выглянула бледная з твару Ялена, шафёрава жонка.
Шафёр адмоўна пакруціў галавой, развёў рукамі, што азначала: «Нічога не папішаш, служба» – і газануў так, што колы машыны аж завішчалі на крутым павароце, твар жанчыны ў акне знік, а Мілка праз кукурузныя палеткі і параскіданыя ўздоўж дарогі вёсачкі мчаўся назад.
Перажыць доўгі спякотны дзень і пасля яго прыняць душ – сапраўдная асалода. Сцэнарыст стаяў пад халоднымі струменямі, заплюшчыўшы вочы, расслабіўшы рукі, і тая самая салодкая бязважкасць, якую адчуў ён на сланечнікавым палетку, ахоплівала яго зноў…
Ён пастаяў гэтак хвілін дзесяць, потым выключыў душ, выцерся і апрануў чыстую кашулю. Тонкая тканіна прыемна аблягла цела.
Адчуваў ён сябе сталым і чыстым, нейкая мелодыя напаўняла яго радасцю, і ён не ведаў, чаму гэтым абавязаны – ці таму, што быў здаровы і справы ладзіліся, ці пажаўцеламу ўжо, але спакойнаму, напоўненаму святлом лету на сваім завяршэнні. На душы ў яго было лагодна, спакойна і весела.
Ён выйшаў у калідор, спусціўся па чырвонай дарожцы на першы паверх і пастукаў у пакой рэжысёра. З дзвярэй паказалася мокрая яго галава.
– Іду, – сказаў ён. – Пачакай мяне там, можаш нават узяць на зуб. Але толькі на зуб, на астатняе чакай мяне!
Сцэнарыст паволі выйшаў з атэля, за ім адразу пачынаўся парк, старыя дрэвы вялі да ракі, дзе на самым беразе быў маленькі рэстаранчык. Некалькі палатняных навесаў з пабялелай ад сонца афарбоўкай, дзесятак сталоў пад шатамі дрэў, аранжавыя драўляныя крэслы – усё патанала ў спакоі і прахалодзе ракі, якая плыла ўсяго за нейкі метр. Пахла толькі што падсмажанай рыбай, узбуджаная рудая кошка прабегла да невялікай драўлянай будыніны, дзе была кухня.
Тут яго ўжо ведалі, і не паспеў ён сесці, як з’явілася жонка ўправіцеля, з усмешкай прывітала і заслала стол чыстым белым абрусам.
– Ёсць ракі, – паведаміла яна, – толькі што прынеслі. У бачку берагу спецыяльна для вас.
Сцэнарыст падзякаваў і сказаў, што няблага было б перад ракамі выпіць ахалоджанага белага віна ды закусіць свежай рыбкай. Але гэта пазней, як прыйдзе ягоны калега.
– I салаты ж, пэўна, захочаце? – спытала жанчына. – На аліўкавым алеі?
– Вядома, вядома, – згадзіўся сцэнарыст.
– А цяпер – як звычайна? – зноўку спытала жанчына.
– Але, – прамовіў сцэнарыст. – З трыма драбочкамі лёду, ёсць жа?
– Для вас – заўсёды, – заўсміхалася жанчына і падалася на кухню. Ён адкінуўся на спінку крэсла і загледзеўся на лес па той бок ракі, што пачынаў гарэць першым восеньскім полымем. Памалу праплыў караван з пяці-шасці баржаў, якія штурхаў перад сабой чорны буксір, на палубе адной з іх жанчына развешвала бялізну, і ад лёгкага ветру, які цягнуў уздоўж ракі па ходу баржы, сукенка на ёй надзімалася парасонам. Сцэнарыст праводзіў іх паглядам, пакуль караван не зліўся з тонкай лініяй гарызонта, як бы патануў у спакойнай зеленаватай вадзе.
Пітво, якое прынеслі яму, было светла-залацістага колеру, на дне кілішка пастуквалі тры драбочкі лёду, кілішак ад іх злёгку пазвоньваў. Ён адпіў глыток, пітво захмяліла, напоўніўшы яго прыемным халадком.
Нікога яшчэ ў рэстаранчыку не было, у кронах дрэў пырхалі птушкі, і ён выразна чуў шамаценне іх крылцаў. Павеяў лёгкі ветрык, які данёс пах ракі, лодак, прасторы.
«Волга», па багажніку якой ледзь не ўдарыў шлагбаум, што апускаўся над ёй, скачком пераляцела чыгунку. Недзе зусім побач засвістаў цягнік. Мілка пераключыў на чацвёртую і зірнуў на гадзіннік – едзе дваццаць сем мінут, для дарогі, ускапанай трактарамі і падводамі, не так і блага. Большага і жадаць не даводзіцца, калі едзеш праз вёсачкі, як гэтая, дзе ўсё на вуліцы – дзеці, гусі, старыя. Хуткасныя адрэзкі на вялікіх ралі звычайна пралягаюць па-за населенымі пунктамі, дзе-небудзь у гарах ці ў бязлюдных мясцінах – націскай педаль дарэшты. Там чалавек можа выціснуць з машыны ўсё, а тут цягніся, як тая падвода. I як ты сабе ні націскай, гэта ўсё ж не твая машына, а таксі, прытым прайшло сто шэсцьдзесят тысяч, і таксі застанецца. На ім можаш толькі падвозіць са станцыі багаж ды вечарам п’янаватых цыганоў да Філіпаўцаў. А без машыны нікуды не паткнешся, патрэбна спартыўная машына, любой цаной патрэбна спартыўная машына, і ён выберацца, ён скажа «чао» і цыганам, і разваленым халупам, і смярдзючым туалетам, «чао», «чао» ўсяму – гразі, і скамечаным сеннікам, і прагнілай столі, і бітону з газай, і керагаэу, і забягалаўцы «Македонія» – «чао» ўсяму… Машына… дзе яе ўзяць… яе па пошце не пасылаюць…
Ніколі раней і думаць ён не мог, што да такой ступені яму патрэбна машына.
Па ціхай вулачцы на ўскраіне Сафіі, дзе прайшло яго дзяцінства, машыны не хадзілі. Ён памятаў толькі рамізніцкія платформы і цяжкагрузных коней, запрэжаных у двухколкі. Самым вялікім шыкам іхняй патанулай у пыле і зеляніне вулачкі быў трафейны матацыкл маркі «штаер», які належаў ліцейшчыку, што жыў насупраць. А адзіны прадмет раскошы, які ён ведаў, быў акардэон фірмы «Вельтмайстар», васьмідзесяцібасовы, прыналежнасць яго сябрука Івана. Купіў яго Іванаў бацька, рамізнік, у час кароткага свайго фінансавага росквіту. Але Іван лічыў за лепшае ганяць галубоў, і славуты васьмідзесяцібасовы акардэон збіраў пыл на шафе, замест таго, каб збіраць, як разлічваў рамізнік, грошыкі на вяселлях і хрэсьбінах. Не раз Іванаў бацька збіраўся прадаць яго, але не знаходзілася пакупнікоў – надта быў дарагі.
У той час хлопцы яшчэ не цікавіліся такімі рэчамі, яны гойсалі па вуліцах, лазілі ў сады, швэндаліся без мэты, каталіся на таварным цягніку ад станцыі да Падуяне і назад, да замарачэння ганялі мяч, біліся між сабой і плавалі ў летняй купальні «Расадніца».
У школу яго зацягнулі з плачам – не хацеў ісці. Навука яму не давалася, не было цярпення сядзець над падручнікамі, урокі для яго былі кайданамі. А школьныя ўспаміны засталіся гужам непрыемнасцей з разбітымі насамі і выбітымі шыбамі, бясконцым агрызаннем з настаўнікамі, лупцоўкамі дома, скандаламі і зніжанымі адзнакамі па паводзінах. А троху пазней пачаў цікавіцца дзяўчынкамі, пачаліся забавы ў танцульках, на канікулах – жар цагельні, дзе стараўся зарабіць некалькі леваў.
Гэтак складвалася яго жыццё, быў ён ганарлівы, амбіцыёзны, хацеў быць заўсёды першым, прывык, каб яму падпарадкоўваліся, баяліся яго безразважнай смеласці і адчайнасці, аднак у астатнім быў адданы мужчынскай дружбе і за сябрукоў сваіх быў гатовы на ўсё.
Калі яму споўнілася шаснаццаць, стала ясна, што працягваць вучобу для яго няма сэнсу, і ён пайшоў на завод.
Звыкнуцца з заводам ён таксама доўга не мог.
Тут становішча людзей вызначалі зусім іншыя законы, ганарлівасць і кулакі тут мала што значылі, і ён упершыню павінен быў падпарадкавацца ўстаноўленаму парадку, прытым устаноўленаму не ім. Унутрана ён ніколі не прымірыўся з тым парадкам, але павінен быў альбо прыняць яго, альбо пакінуць завод. Завод мог абысціся і без яго, у той час як наадварот не выпадала, і ў гэтакую сітуацыю ён трапіў у сваім жыцці ўпершыню.
На заводзе ён застаўся, але звыкаўся трудна – з дысцыплінай. з васьмю гадзінамі за такарным станком, з выглядам лайдакоў у сініх фартухах, якія цэлымі днямі сноўдаліся па ўчастку і толькі па той прычыне, што вучыліся больш за яго, з балбатнёй начальніка цэха пра свядомасць. Балабоніў пра свядомасць, а сам падсоўваў лепшаму токару, бай Мінчу, халтурку, і потым дзялілі з ім грошыкі.
Хто ведае, як пайшлі б яго заводскія справы, калі б не пазнаёміўся з Яленай, будучай жонкай сваёй. Яна праплывала высока над ягонай галавой у кабіне свайго крана, і слабыя сонечныя промні, якія прапускаў шкляны дах, асвятлялі яе твар неяк па-асабліваму. Там, угары, дзяўчына смяялася, на жарты адказвала востра, у даўгу не заставалася. Асветленая гэтак, яна падобная была на анёлка з бабулінай іконы, што вісела ў маленькай кухні. Аднойчы ў сталоўцы ён і сказаў ёй пра гэта.
– Яшчэ што выдумаў! – зайшлася ад смеху Ялена. – Анёлак?..
На другі дзень ён, аднак, прынёс тую ікону.
Ялена ачалавечыла яго, наблізіла да людзей у цэху, ён стаў больш спакойным і цярплівым, з ёю і завод здаўся прымальным, нават зразумелым. Дзякуючы ёй не зрабіў некалькі дурных выхадак, якія маглі каштаваць яму трох ці чатырох год жыцця, ён своечасова адкараскаўся ад адной кампаніі, якая неўзабаве калектыўна села на лаву падсудных за крадзеж запасных частак.
Яму заўсёды было прыемна быць побач з гэтай танюткай, чарнавокай дзяўчынай, адчуваць яе маўклівы давер, упершыню нехта верыў у яго. З Яленай ён станавіўся больш натуральным, усё было проста, вольна і спакойна.
Пахадзіўшы два гады, яны ажаніліся.
Жылі ў Ялены, разам з хворай яе маці, пра якую дзяўчына клапацілася, як пра малое дзіця. Хатка іх была маленькая, пабудаваная ў час паміж дзвюма войнамі, на адзін пакой, у якой месціліся яны з Яленай. Маці ляжала ў кухні, ляжала ціха, праз цэлы дзень адна, прыкаваная да ложка.
Мілкава жыццё пайшло, як ва ўсіх, – з раніцы ішлі разам на работу, абедалі ў сталоўцы, пасля работы яна забягала на базар, натоптвала сеткі спяшалася дадому. Гатавала вячэру і мацеры што-небудзь паесці на заўтра, потым садзілася за падручнікі – вучылася ў вячэрнім тэхнікуме. Вучоба давалася цяжка, а яна, уся ў працы і клопатах, што другі раз не трымалі ногі, кідаючыся паміж Мілкам і маці, марудна, нібы тая пчолка, збірала веды.
Мілка пасля работы адлучаўся да старых квартальскіх прыяцеляў, у піўной «Македонія» выпівалі па чарцы анісаўкі, гаварылі пра футбол, пра футбалістаў, пра работу… Потым ішоў дадому, вячэралі, глядзелі тэлевізар, а пасля прыходзіла ноч з рыпучым жалезным ложкам і вінаграднай лазой, якая заглядвала ў вокны.
Зрэдку хадзілі ў кіно, яшчэ радзей у тэатр, у суботу Мілка звычайна ішоў на футбол…
Спачатку жыццё такое яму падабалася, ён як быццам плыў у яго спакоі з малымі клопатамі, пабяліў дамок, змяніў пазелянелую ад часу турэцкую чарапіцу на даху, якая перастала ўжо быць перашкодай для дажджу, паднавіў на двары агароджу, а вечарамі ішоў забраць Ялену з тэхнікума…
Паступова, аднак, на чараду дзён пачало навівацца нябачнае прадзіва, дні сталі падобныя адзін на другі, як дзве кроплі вады, быццам міналі не дні, тыдні, месяцы, а доўжыўся адзін вялікі дзень, без канца і без краю.
Пачаліся непрыемнасці на заводзе, бо Мілка не навучыўся называць чорнае белым, палаяўся з начальнікам цэха, пабіўся з брыгадзірам на трамвайным супынку перад заводам, і перавялі яго ў другую брыгаду… А там зноў жа лягчэйшую ды больш грашавітую работу аддавалі сваім… Мілка зноў гарачыўся, не могучы зразумець таго, што ў жыцці не бывае ні чорнага, ні белага, а ёсць добрае і дрэннае, а кулакамі махаць – не самы лепшы сродак нешта паправіць у жыцці. Зарабляў ён няблага, але не столькі, як хацелася б, і пачаў Мілка зноў ненавідзець завод…
Якраз надышла пара ісці ў армію, і ён пайшоў амаль з задавальненнем. Жыццё ў арміі да нейкай ступені бесклапотнае – ні пра што думаць не трэба, за цябе думаюць іншыя, што табе рабіць, своечасова накормяць, а ты толькі глядзі, як на хвалях пагойдваюцца і парыпваюць прычаленыя рыбацкія лодкі. Служба ягоная прайшла на моры – сотні тысяч крокаў па хваляломе, зімой і летам, сярод шуму хваляў, якія з грукатам разбіваліся аб каменне, імклівы рух быстраходнага кацера і бязмежная прастора зялёнай вады.
Адслужыўшы свой тэрмін, ён не застаў ужо маці ў маленькай куханьцы, а Ялена за гэты час яшчэ больш паблажэла, дзіця, якога чакалі, не з’явілася, нешта здарылася з ім, пра яго нагадвалі толькі цёмныя цені пад вачамі жонкі ды яе зацятае маўчанне, якое находзіла на яе вечарамі.
Пасля шырокай марской прасторы і вялікіх акіянскіх караблёў хатка іхняя выглядала яшчэ больш непагляднай і беднай, іржавае асенняе кустоўе паглынала агароджу, апалае лісце ўсцілала маленькі двор.
На заводзе нічога не змянілася, усё гэтак жа стукалі прэсы, з глухой сілай білі пнеўматычныя молаты, усыпляюча круціліся такарныя станкі, размовы вяліся аб прэміяльных, аб новых фрэзах з Чэхіі, пілі анісаўку ў піўной… Ялена закончыла тэхнікум і хадзіла па цэху ў сінім фартуху тэхнолага. Яна абмяркоўвала новыя заданні з інжынерамі, была няўступлівая, калі прымала гатовыя дэталі, браку не даравала нават яму…
Яна прымусіла яго разварушыцца, атрэсціся ад той крыху лянотнай мройлівасці пасля службы, хацела, каб ён не таптаўся на адным месцы. Пасля вялікіх спрэчак з ёй Мілка ўсё ж згадзіўся прыйсці на камісію для іспытаў на больш высокі разрад, разрад атрымаў, але думка пакінуць завод усё мацней засядала ў галаве. Яго раздражняў новы Яленін фартух, новая інтанацыя ў голасе іншых, калі гаварылі з ёй, тое, што яна была цяпер яго начальнікам і крочыла ў яго паперадзе.
I вырашыў ён паехаць у Комі, лесарубы там зараблялі шалёныя грошы. Спрачаліся яны з Яленай у малым пакойчыку з рыпучым жалезным ложкам неаднойчы. Яна не адпускала яго, не магла без яго, акрамя таго, яна паступіла вучыцца завочна ў інстытут па машынабудаванні, і разам ехаць яны не маглі. Ён быў бяссільны перад яе аргументамі, перад яе каханнем, перад яе верай у яго.
У Комі ён не паехаў, застаўся на заводзе, але звязаўся з адной чарцёжнічкай, злавілі іх, як кажуць, на месцы злачынства, у пакоі для інструктажу па супрацьпажарнай бяспецы…
Ялена нічым яго не папракнула, толькі доўга стаяла на закіданым асеннім лісцем двары, утароплена гледзячы на аголеныя палазы сваіх дзіцячых санак, якія шмат гадоў ляжалі, закінутыя на дах паветкі. Ён маўкліва курыў у малым пакоі, каля жалезнага ложка.
Неўзабаве пасля гэтага ён звольніўся з завода і стаў шафёрам таксі – там была свабода і можна зарабіць, як даводзіў сябрук дзяцінства Мішо, які вадзіў таксі ўжо два гады.
Новая прафесія яму падабалася, ён ганяў машыну па вялікім горадзе, малюнкі мяняліся хутка і нечакана, высаджваў кліентаў каля рэстарана «Младост», а праз дваццаць хвілін ужо ўздымаў пыл па вулачках Чахадыйскага прыгарада, перасякаў Заходні парк і прабіраўся бруднымі лужынамі Врыбніцы…
Пад гэты час Мілка прыняў удзел у сваім першым ралі, проста так, дзеля жарту, каб не адставаць ад іншых. У таксапарку наладзілі спартыўнае свята, маршрут праклалі праз Віташу, па брукаваных дарогах, у бок Чупетлава…
Імклівы рух ап’яняў яго, ажыла ў ім амбіцыя быць першым, падагрэтая тут умовамі спаборніцтва, – старое, напаўзабытае пачуццё быць першым любой цаной, якой бы рызыкі гэта ні патрабавала…
Ён пачаў цікавіцца тонкасцямі гэтага спорту, спасцігнуў іх і кінуўся ў яго з галавой, як у нешта такое, што доўга шукаў і нарэшце знайшоў. Неяк адразу яму стала ясна, што гэта ягоны шлях, спосаб, іншага спосабу для яго няма.
З гадамі ён усё больш і больш адчуваў у сабе спапяляючае незадавальненне, жаданне перамяніць жыццё разрывала яго на часткі, і праз усю змену, пакуль круціў абаранак таксі, у яго галаве складваліся сотні планаў і камбінацый. I ён вырашыў – лепш памерці, чым застацца на ўсё жыццё шафёрам таксі, марнець у роднай Канявіцы, на ўскраіне Сафіі, у цеснай мазанцы. Яму жадалася прабіць сабе шлях, быць першым у шырокім і цікавым свеце, між упэўненых і элегантных людзей, якія ездзяць на ўласных машынах французскай вытворчасці і адпачываюць у шэзлонгах на дачах у Сімяонаве, першым у апантаным руху наперад, няхай невядома куды, але адкуль вяртаюцца людзі ўпэўненыя ў сабе і з незалежнымі манерамі. Жадаў быць сярод пераможцаў у гэтым жыцці, чаго б гэта яму ні каштавала, і адчуваў, што моцы ў яго на гэта стае. Ягонае моцна збітае цела з жалезнымі мускуламі рассякала паветра з прыхаванай пагрозай і паступова націналася спружынай.
Аўтагонкі былі для яго мостам да ўсяго, чаго яму жадалася, рыклівыя машыны былі трамплінам, які павінен быў выштурхнуць яго наверх, вывесці ў шырокі свет, на галавакружныя дарогі Еўропы і Амерыкі і ўзнесці на п’едэстал пераможцы, у сапраўднае жыццё.
Ён павінен выбіцца ў гоншчыкі высокага класа, іншага спосабу ў яго не было. I ён кінуўся да мэты з усёй сілаю, з усім жаданнем, што паліла яго, займець поспех у жыцці.
Але ж каб дамагчыся ўдзелу ў вялікіх гонках, каб цябе заўважылі, патрэбен аўтамабіль. Без машыны нічога не будзе, толькі машына можа вывесці яго ў людзі, і ён павінен яе здабыць. Машыну можна атрымаць у якой-небудзь камандзе, але месца ў камандзе трэба заваяваць.
На дзесяты дзень пасля пачатку здымак ён вёз у гарадок запазнелую на пляцоўцы Марыю, асістэнтку рэжысёра, і на нейкім павароце, калі машына ледзь не павалілася на бок, яна апынулася ў яго руках і спакойна сказала:
– Ау, Фіціпальдзі, асцярожней. Перакулімся.
Ён зірнуў на яе, папрасіў прабачэння і засмяяўся. А Марыя паправіла прычоску, абняла і папярэдзіла:
– Толькі не заплюшчвай вачэй.
I пацалавала так, што ён не вытрымаў, рэзка крутнуў руль направа, машына на поўнай хуткасці скочыла цераз канаву, з трэскам урэзалася ў высокую кукурузу і схавалася там.
Яна працягвала называць яго Фіціпальдзі і пазней, калі сустракаліся на рацэ або на невялікай сланечнікавай плантацыі ці вячэралі разам у якой-небудзь прыдарожнай карчме, пасля чаго зварочвалі раптам з дарогі, там, дзе яна сама хапалася за руль і круціла ўбок сваёй рукой, і машына патанала ў цёмных абрысах дрэў, у глыбокіх барознах з вывернутым карэннем ці попелам спаленага перад тым іржышча.
I тут выпадкова ён даведаўся, што ў аб’яднанні, якім кіруе Марыін бацька, ёсць каманда, якая ад імя гэтага прадпрыемства прымае ўдзел у вялікіх аўтаралі. Ён бачыў хлопцаў з гэтай каманды – у аранжавых куртках, бачыў яркія лічбы на іх гоначных машынах. I ўявіў сам сябе ў гэтакай жа куртцы, у машыне з эмблемай прадпрыемства. Заставалася толькі, каб Марыя дапамагла, Марыя, Марыя…
Марыя ішла ленаватай хадой і пры кожным кроку адчувала сваё гнуткае цела. Выгаралая ад сонца трава прыемна казытала ногі, пасля напружанага дня Марыя адпускалася, супакойвалася, як быццам растваралася ў цёплым паветры. Дайшла да ракі, скінула белую з акаймоўкай кофту і целам адчула прыемнае цёплае паветра. Паглядзела на свае пругкія грудзі, тузанула зашчапку джынсаў і неўзабаве плыла ўжо ўніз па цячэнні, лежачы на спіне, заплюшчыўшы вочы і развёўшы рукі. Потым глыбока ўдыхнула паветра і дала нырца…
Скрозь зеленаватую ваду глядзела, як рухаюцца яе ногі – стройныя, смуглыя ад сонца, нават у вадзе яны варушыліся плаўна і грацыёзна…
Яна ведала, што прыгожая.
Яна зразумела гэта яшчэ ў пятнаццаць год, прычым упершыню з мужчынскіх позіркаў, якія праводзілі яе ў трамваі і на вуліцы, а потым і з паводзін сваіх аднакласнікаў, з ліхаманкавых і адчайных захадаў завалодаць яе ўвагай, займець з ёй дружбу.
А першы, хто сказаў ёй пра гэта, быў Мартынаў.
Яе бацька і некалькі яго прыяцеляў – а Мартынаў быў адзін з іх – рэгулярна гулялі ў покер. Гулялі падоўгу, цэлымі начамі, а бывала, да абеду наступнага дня, і гэтак ужо колькі год. Аднойчы вечарам Мартынаў прыйшоў як звычайна, але іншых не было, пазванілі, што будуць пазней. Бацька павёз маці на чарговы збор да яе прыяцелькі Міхайлавай, сказаўшы, што адразу ж вернецца. Сядзелі ўдваіх у холе, Марыя пачаставала яго віскі, наліла і сабе, выпівалі і гаварылі пра розныя дробязі. А ў той момант, калі Марыя наліла яшчэ па адной, ён зірнуў на яе здзіўлена, засмяяўся нейкім новым смехам і спытаў:
– Ці ведаеш, што ты прыгожая? I калі вырасла? Колькі табе? – Ёй тады было некалькі месяцаў на шаснаццаты.
Яго маладыя зялёныя вочы смяяліся, яна старалася не глядзець у іх, хацела яго адштурхнуць, але яе рукі самі абвівалі яго шыю, калмацілі валасы, і званок над уваходнымі дзвярамі, які зазваніў раптоўна, здаўся нечаканым і нерэальным, як з нейкага іншага свету.
Пасля таго яшчэ паўгода яна сустракалася з Мартынавым.
Гэты архітэктар, стройны для сваіх сарака пяці гадоў, заўсёды стрыманы, са спакойнай усмешкай на вуснах, пасля ўрокаў садзіў яе ў машыну, яны ехалі ў рэстаран над Панчараўскім вадасховішчам, пілі там каву, потым заязджалі да яго на дачу, якая была непадалёк…
У школе справы пайшлі кепска, там усё ёй пачало здавацца нецікавым, дробязным, гадзіну-дзве яна яшчэ сяк-так трывала, затым збягала з урокаў, званіла яму па тэлефоне, угаворвала сустрэцца неадкладна, зараз жа, а не чакаць да пасляабеду… I не магла нават зразумець, як гэта нейкая там работа можа затрымліваць яго, чаму ён не спяшаецца да яе…
Сам-насам з Мартынавым яны амаль не размаўлялі: у белым пакоі на дачы ён станавіўся маўклівым і ляжаў, нічога не кажучы. Слухаў яе шчабятанне і пасміхаўся, на яе паток слоў, на ўсе пытанні і жаданне адразу выказацца да канца ён звычайна прамаўляў некалькі слоў і замаўкаў.
Ад яго ў яе памяці застаўся толькі пах айвы, складзенай у белым пакоі на падаконніку, пякучы боль і спакойныя зялёныя вочы.
Яна не ведала, чаму ён пайшоў ад яе, і доўга не магла забыць яго, хоць пасля з’явіліся іншыя сябры, ужо маладзейшыя. Усе шукалі яе прыхільнасці, заўзята званілі па тэлефоне, умольвалі, хлусілі…
Потым Марыя нечакана захапілася фізікай, заваліла пакой кнігамі, схемамі, цэлымі начамі сядзела над вывучэннем ядраў і нейтронаў, перапісала процьму формул… I гэтаксама нечакана для сябе самой захапленне яе знікла, скацілася яна і па фізіцы на тройкі, але на злом галавы кінулася ў трэніроўкі па плаванні. Дні праводзіла ў басейне, на плавальных дарожках, хоць поспехі яе былі сярэднія, але малады трэнер займаўся з ёй упарта і настойліва, бо прыгажосць таксама можа тварыць цуды. Надвор’е стаяла добрае, напоенае вадой і сонцам, спартыўны лагер на марскім узбярэжжы, размовы з маладым трэнерам у прыбярэжным вінаградніку ці ў ягонай палатцы, пад безупынны спеў цыкад… Трэнер ёй падабаўся, з ім было проста і пэўна, жыў ён у сваім прадметным свеце лічбаў, секундаў і мінут, і погляды яго былі канкрэтныя і дакладныя.
Потым плаванне і трэнер адышлі сваёй чаргой, жыццё прынесла ёй новыя гісторыі, новых прыяцеляў і новыя мясціны, дні праходзілі незаўважна. I калі надышоў час экзаменаў на атэстат сталасці, стала відочна, што хоць у жыцці яна і вельмі сталая, але экзамены на сталасць у школе самастойна ёй ніколі не здаць. На шчасце, бацька ўзначальваў буйное вытворчае аб’яднанне, якое магло дазволіць сабе падаруначак школе ў выглядзе фізічнага кабінета, каб вучні больш упэўнена маглі ўваходзіць у тайны навукі, а Марыя каб магла атрымаць пасведчанне аб сваёй сталасці. У выніку абодва бакі засталіся задаволеныя.
Ва універсітэце Марыі было сумна.
Лекцыі па рымскім і маёмасным праве яе асабліва не займалі, былі два ці тры сапраўды цікавыя выкладчыкі, якіх можна было трываць. Акулярыстыя асістэнты, што пастаянна замахваліся на аўтарытэты і свяцілы ў навуцы, але адразу прыціхалі, як толькі станавіліся старшымі асістэнтамі, былі ёй смешныя. Тады ўжо яны былі за традыцыі, за аўтарытэты. Не цікавіла яе і жыццё аднакурснікаў, што лілося цераз берагі, – яны толькі цяпер адкрывалі тое, што яна даўно ўжо адкрыла для сябе. На трэцім курсе яе спыніў у калідоры мужчына ў скураным пінжаку і спытаў, ці не магла б яна ўдзяліць яму пяць хвілін увагі. Гэта быў кінааператар, які пачынаў здымкі новага фільма, ён прапанаваў ёй прыняць удзел у пробах. Пробныя здымкі атрымаліся ўдалыя, аднак роля не пайшла – апрача прыгажосці, патрэбен быў талент, а яна ніяк не магла расслабіцца перад камерай.
Гэта не перашкодзіла пачатай сувязі з аператарам, яе знялі ў адным эпізодзе, і яна ў складзе здымачнай групы ездзіла разбітымі дарогамі на будоўлі, па гарадках і да марскіх заліваў.
Лета скончылася, скончыліся здымкі фільма, аператар паехаў здымаць у Чэхаславакію, а яе зааганжыравалі яшчэ на адну эпізадычную ролю. Нарэшце яна зразумела, што запрашаюць яе не за акцёрскія здольнасці, але ўсё роўна было прыемна, захапляла безразважнасць – гэтая роля ёй падабалася.
Ва універсітэт яна ўжо не вярнулася, бо там было сумна, і засталася ў кіно – асістэнтам рэжысёра. Бацька быў паглынуты сваімі заводамі, гандлёвымі аб’яднаннямі, сваімі падарожжамі і пагадненнямі з замежнымі фірмамі і даведаўся пра доччыны справы толькі праз два гады.
А яна ўпадабала вандроўкі, сустрэчы з новымі людзьмі, з якімі павінна была працаваць, свабода прафесіі, асаблівыя адносіны людзей кінамастацтва, якіх не сустрэнеш, бадай, нідзе больш, амаль поўная незалежнасць у жыцці, якую яна мела тут. Цяпер ужо яна сама выбірала мужчын, якія ёй падабаліся, і ў гэтым была незалежная, упэўненая, вабная.
«Волга» прамчалася паўз край маленькай сланечнікавай плантацыі, паўз дрэвы, за якімі яшчэ цеплілася святло адышоўшага дня, і стала.
Мілка выйшаў, стукнуў за сабой дзверцамі і азірнуўся – Марыі не відаць было, паляна была пустая, толькі шыпшыннік, што прыкрываў сабой скалы, гарэў ярка-чырвонымі ягадамі.
Ён паволі падаўся да ракі.
Калі Мілка абагнуў ужо скалы і выйшаў на самы бераг, насустрач яму выйшла Марыя. Валасы яе былі яшчэ мокрыя, смуглая скура неяк дзіўна гарманіравала з колерам джынсаў. Ішла яна сваёй ленаватай, мяккай паходкай. Здалёк усміхнулася, падышла і прапанавала:
– Жвачку не хочаш?
Потым яму ўдарыў у галаву водар дзікай мяты, потым сустрэліся і разышліся іх губы, потым засакаталі ў траве запазнелыя цыкады і загарэліся ярка-чырвоныя ягады шыпшыны…
На сланечнікавы палетак неўпрыкмет апускаўся прыцемак, сонца даўно зайшло, ад ракі павеяла халадком. Марыя глядзела ў цёмнае неба, разарванае светлай паласой на захадзе, дзе схавалася сонца.
– Аб чым задумаўся? – спыталася яна ў Мілка. – Га, Фіціпальдзі?
Мілка пагладзіў яе падбародак, вусны і запыніў руку ў валасах, нічога не кажучы.
– Падабаюся я табе? – гаварыла яна. – Ці прыгожая я сёння? Гавары. Падабаюся? У гэты момант?
Мілка ўсміхнуўся – заўсёды гэтак дапытваецца.
– Гавары! – настойвала яна.
– А ты як думаеш? – засмяяўся Мілка.
– Прыгажэйшая, як учора? – дапытвалася яна са смехам. – Ну, скажы, што ты за чалавек, усё маўчыш. Скажы хоць раз…
А потым упала ноч. Яны глядзелі ў цёмнае неба, перагаворваліся. Гаварылі пра звычайныя рэчы, пра мінулыя справы і аўтамабільныя гонкі…
Гэтая ж ноч панавала і над гарадком, над атэлем, дзе ў нейкім душным нумары на другім паверсе санліва цурчэла вада.
Ялена ўстала і адкрыла акно, але звонку дыхнула тое ж паветра, цёплае і вільготнае, настоенае на пахах вялікай ракі, што цякла паблізу. Каля начной лямпы стомлена круціліся два матылькі, б’ючыся крылцамі аб зялёную эмаль абажура.
Яна вярнулася, села на ложак і зноў разгарнула падручнік. Пачырванелыя ад бяссоння вочы ўглядаліся ў радкі, але ўспалымнелая галава адмаўлялася іх успрымаць. Адклала падручнік убок. Чыталася цяжка, а дні перад сесіяй нібы плавіліся адзін за адным, амаль не пакідаючы нічога ў памяці.
Усё жыццё ў яе складвалася цяжка.
У шэсць гадоў, калі іншыя дзеці падскоквалі на квадратах «класаў» альбо каталіся ў скверыках на веласіпедах, яна цягала торбы з хлебам і алеем, стаяла ў чарзе па сачавіцу. Танюсенькае, заўсёды ўсмешлівае дзіця таргавалася на базары, як дарослая гаспадыня, выбівала палавікі, смажыла на электраплітцы перац. Скрозь прагнілыя дошкі плота людзі бачылі, як гэтае дзіцянё з дапамогай кія з рагулінай паднімае мокрую бялізну, і маленькія, набраклыя ад мыла і вады ручкі трымцяць пад цяжарам ад натугі. Парабіўшы хатнюю работу, Ялена выбягала на вуліцу, да дзяцей. Гуляла, пакуль не надыходзіў час вячэраць. Тады бегла ў хату, пачынала смажыць перац, крышыць цыбулю і памідоры, рабіць салату, потым даставала з-пад камода маленькую пляшачку ракіі. Ставіла ўсё гэта на крэсла каля ложка, адломвала хлеба, і яны з маці пачыналі вячэраць.
У школу, на бацькоўскія сходы, яна хадзіла з бацькамі іншых дзяцей, каб пачуць, што скажа пра яе настаўніца. Калі яна гэтак з’явілася ўпершыню, настаўніца страшэнна здзівілася.
– А дзе ж твая маці, чаму не прыйшла? – спытала яна.
– Мая мама не можа ўставаць, – адказала Ялена. – Я перадам ёй усё, не турбуйцеся.
Пасля сходу пайшлі разам да Ялены – настаўніца паверыць не магла, што недзе ў цеснай куханьцы ляжыць нерухома ў пасцелі маці, і пра яе, і пра ўсю гаспадарку клапоціцца гэтае малое ўсмешлівае дзіця. Потым яна не раз заходзіла ў гэтую непаглядную, схаваную ў дрэвах хаціну і кожны раз дзівілася той адвазе, з якой уваходзіла ў жыццё малая Ялена.
А Ялена падсоўвала крэсла бліжэй да ложка, раскладвала хлеб і яечню, ставіла салату з накрышаных памідораў і перцу, падстаўляла да маці яе пляшачку і расказвала ўсё па парадку, што казалі пра яе на бацькоўскім сходзе. Потым падпісвалася заместа маці ў дзённіку, складвала ў ранец кніжкі на заўтра і клалася спаць у шырокі жалезны ложак. Месяц прабіваў лісце вінаграднай лазы і ўваходзіў у пакой, дзе ляжала дзяўчынка з расплюшчанымі вачамі і марыла, а потым незаўважна для сябе засынала.
У школе запомнілі яе па дзвюх прычынах – на здзіўленне ўсім, яна аднойчы спусцілася з пятага паверха школы па вадасцёкавай трубе, бо ніхто не верыў, што яна здольная на гэта, а яшчэ здзіўляла ўсіх тым, што нікому не дазваляла крыўдзіць сябе. У адказ на крыўду ўмомант кідалася, незалежна, хто быў перад ёй, і біла кулачкамі, драпалася, кусалася, пакуль змога, пакуль ужо яе хто не наб’е альбо не развядуць забіякаў.
Уся школа пільна сачыла за яе сутычкай з дырэктарам пасля таго дваццаць чацвёртага мая, калі дырэктар, нечым раздражнёны, прабягаў паўз калоны вучняў і без дай прычыны пачаў сварыцца на Ялену. Ён прывык, каб вучні слухалі яго, паапускаўшы галовы, таму ў яго ажно вочы на лоб палезлі, калі дзяўчынка накінулася на яго і пачала лупцаваць сваімі маленькімі кулачкамі. Гэта было для яго такой нечаканасцю, што ў першы момант ён адступіў і пад смех дзяцей пачаў уцякаць.
Удакладніўшы, аднак, хто яе бацькі, ён знізіў ёй ацэнку па паводзінах да трох балаў. А на другі дзень уся школа тоўпілася каля настаўніцкай, дзе на дошцы аб’яў вісеў дзённік Ялены, прымацаваны ёю там. У ім, пад запісам дырэктара, што зніжае ацэнку па паводзінах Ялене Паўлавай да трох балаў, і ягоным подпісам, было напісана іншае: «Павышаю ацэнку па паводзінах Ялене Паўлавай – чатыры балы. Зніжаю паводзіны дырэктару – два балы. Ялена Паўлава».
За такую выхадку яе маглі выключыць са школы, але ўмяшаліся бацькі, Яленіна класная, і да выключэння справа не дайшла.
Але яе вучоба надоўга не зацягнулася – пенсіі, якую маці атрымлівала па хваробе, пачало не хапаць, і Ялена, скончыўшы сем класаў, школу пакінула. Пайшла на завод, дзе працавала маці, пакуль там з ёй не здарылася бяда. Маці там помнілі, сустрэлі дзяўчынку, як сваю дачку. Праз нейкі час яна ўжо кіравала кранам, які хадзіў высака пад шкляным дахам цэха і пераносіў дэталі, падаваў іх да станкоў, што працавалі ўнізе.
Аднойчы ў сталоўцы ёй сказалі, што яна, калі кіруе кранам, акружаная ззяннем ад сонечных промняў, што прабіваюцца праз шкляны дах, становіцца падобнай на анёлка. Сказаў гэта Мілка.
– Яшчэ што выдумай! – ледзь не лопнула тады яна ад смеху.
Але на другі дзень ён прынёс ікону. Сапраўды, было нейкае падабенства, пераважна ў гэтым ззянні. Пахадзіўшы два гады, яны сышліся.
Яе жыццё з Мілкам таксама было нялёгкае.
Ён хацеў усюды быць першым, любой цаной, як прывык у дзіцячых забавах і ў вулічных гульнях. Цяжка яму было мірыцца з тым, каб нехта ім камандаваў, каб з ім не згаджаліся, адразу ўспыхваў і пускаў у ход кулакі. Ён быў па-свойму горды, умеў пастаяць за сябе, гэта і прымусіла яе паверыць у яго і пайсці на збліжэнне з ім. Кахала яна маўкліва, стрымана, але моцна, ён так ніколі і не ведаў, як моцна яна кахае яго, сама ж ніколі не паказвала, не гаварыла пра гэта. Мілка іншы раз, мабыць, толькі адчуваў, якое вялікае і глыбокае яе пачуццё, тады некалькі дзён хадзіў прыціхлы і ўважлівы.
Калі яны сышліся і пачалі ўтрох жыць у мазанцы, Ялене давялося разрывацца паміж Мілкам і маці. Яна адчувала сябе вінаватай і перад ім, і перад ёй, што абаіх гэтак моцна любіць, што час свой павінна дзяліць надвое, а хацелася ўвесь час, усёй, без астатку, быць з абаімі. Гэтая віна вымучвала яе, нібыта чарвяк, ела знутры, і хоць яна разумела, што недарэчна ўсё гэта, працягвала кідацца ад аднаго да другое са спапяляючым пачуццём віны ў грудзях. Неўзабаве Мілка пайшоў на службу, ёй цяжка давалася яго адсутнасць, але яна працавала, спяшалася ў хату да маці, вечарам – на лекцыі ў тэхнікум і ноччу ўслухоўвалася ў сябе, пад сэрца, дзе адчувала маленькае жывое цяпло…
А вярнуўся Мілка – маці ўжо не было на свеце, сама яна яшчэ больш схуднела, з дзіцем, якога чакала, нешта здарылася, і яно не з’явілася. Мілка зноў пайшоў на завод, але ўжо быў не той, нешта яго гняло, усё парываўся ехаць у Комі, кінуць завод…
Потым здарылася тая гісторыя з чарцёжніцай.
Ялена тады нічога не сказала, толькі доўга стаяла на ўсланым асеннім лісцем двары і ўтароплена глядзела на аголеныя палазы сваіх дзіцячых санак, шмат гадоў таму назад закінутых на дах паветкі.
Стаяла ў двары адна, сярод аголеных дрэў, і нешта згарала ўнутры яе, з болем абрывалася і прападала, яна хацела затрымаць, спыніць у сабе гэта, але не магла. Вось ужо мацеры няма, не прыйшло і дзіця, якога чакала з такой надзеяй, і ёй не было ўжо за што трымацца. Яна падала ўніз і марна старалася за нешта ўхапіцца.
Чалавек жа існуе і дзеля нечага такога, што цяжка вызначыць словамі, яно сядзіць у душы і злучае альбо раздзяляе яго з астатнім светам, фарміруе ягоны твар, надае сэнс усяму яго існаванню.
Чалавек верыць іншым людзям, таму што не можа жыць без веры, не можа існаваць без надзеі, чалавек жыве праз іншых. Гэтае яе невытлумачальнае адчуванне разбіў ушчэнт Мілка, разбіў на друз, раптоўна, нечакана, і пакінуў яе безабароннай, без апоры.
Яна раптам адчула, што адна. Адна на свеце, у маленькім цесным дворыку, закіданым асенняй лістотай, паміж вінаграднай лазой і пагнілымі айвамі, адна з дзіцячымі саначкамі, закінутымі на дах паветкі шмат гадоў таму назад.
А калі Мілка пакінуў завод і пайшоў на таксі, яна зразумела, што з былым жыццём ужо скончана. Душэўнага спакою ўжо не будзе, ён знік, прапаў недзе там, куды адыходзіць бясконцая чарада дзён, дзе засталася маці, якая ціхенька ляжала ў пасцелі, і Мілка, калі лазіў на дах іхняга доміка, каб змяніць пазелянелую чарапіцу, і сама яна, калі стаяла на двары і з замілаваннем глядзела на свайго Мілку.
Ён, няўлоўны, імклівы, дзень і ноч насіўся па горадзе, заўсёды ў іншым месцы, вяртаўся позна, калі яна ўжо спала, стомленая работай і заняткамі – вывучала завочна машынабудаванне, – ішоў з дому ў пяць раніцы і патанаў у вялікім горадзе.
Ён аддаляўся ад яе, аддаляўся ад іх вуліцы, ад ранейшага жыцця, усё яго раздражняла, яму хацелася ўсё гэта адкінуць ад сябе.
Аўтагонкі, якімі ён захапіўся, затлумілі яму галаву, ён гаварыў толькі пра іх, толькі пра іх і думаў.
Калі яго паслалі з кінаэкспедыцыяй у гэты гарадок і замацавалі ў здымачнай групе, Ялена таксама рашылася пайсці з завода і ехаць з ім. Адчула, што ёй проста неабходна быць з ім, быць разам, можа, удасца прадухіліць бяду, вярнуць ранейшыя дні даверу і спакою.
Яна ўладкавалася касірам кінаэкспедыцыі, цяпер жыла ў гасцінічным нумары, ператвораным у канцылярыю, выплочвала ганарар і зарплату, хадзіла ў банк, афармляла рахункі. Вечарам іншы раз выходзілі з Мілкам прагуляцца, ускрай парослага нізкім зараснікам берага ракі, альбо сядзелі ў рэстаранчыку каля ракі, пілі віно, закусваючы смажанай рыбай. Альбо чытала, рыхтуючыся да хуткай сесіі ў інстытуце, пакуль ён гуляў з кіношнікамі ў карты.
I якраз тады, калі яна паверыла, што ўсё наладзілася, ён звязаўся з Марыяй.
Пачаў пазніцца дадому са здымкаў – то яму трэба ехаць у якое-небудзь суседняе сяло, то ў акруговы горад, то па дарозе псавалася машына і ён вымушаны быў яе рамантаваць. I заўсёды з ім аказвалася Марыя.
Ялена доўга не здагадвалася пра ўсё гэта, проста не магла таму паверыць. Ды вельмі ж ужо спачувальна пачалі глядзець ёй у вочы людзі з кінагрупы…
У гасцінічным нумары было душна, аж не было чым дыхаць. Ялена зноў раскрыла падручнік, але не магла прачытаць ні радка і адкінула кніжку. Начныя матылькі, якія круціліся вакол лямпы, нарэшце трапілі між электралямпачкай і металічным абажурам, крылцы іхнія пачалі дыміцца, і яны марна лапаталі імі па гарачым шкле, якое асляпляла іх.
З вуліцы даляцеў шум матора.
Ялена ўстала і падышла да адчыненага акна. З «Волгі» выйшлі Марыя і Мілка і няспешнай хадой накіраваліся ў атэль.
Мілка ўвайшоў у пакой, кінуў дарожную сумку на ложак і знік у ваннай.
– Чаму не спіш? – спытаўся адтуль.
– Чытала, – адказала Ялена. – Ты вячэраў?
– Не турбуйся, не галодны, – даляцелі яго словы праз шум вады.
Нарэшце ён выйшаў, выціраючыся ручніком.
– У цябе няма чым дыхаць, – адчыніў балконныя дзверы.
Ялена моўчкі стаяла каля адкрытага акна.
Мілка ўважліва зірнуў на яе і таксама падышоў да акна.
– Не трэба гэтулькі чытаць, – прамовіў ён. – Ператамляешся. Чытаеш цэлыя ночы. Такія цені пад вачамі, што стала падобная на вампіра.
Ялена маўчала.
– Што гэта з табой? – здзівіўся ён. – Чаго маўчыш?
– Нічога, – адказала Ялена. – Пра што гаварыць?
Мілка ў злосці кінуў ручнік на ложак.
– Што ты ад мяне хочаш? Мала таго, што цэлы дзень мардуюся ды вечарамі пхаюць і туды, і сюды, а наверх усяго ты мне яшчэ фасоніш. Хто цябе прасіў ехаць са мной? Заставалася б на заводзе…
– Не, – сказала Ялена. – Ты не прасіў.
– Хіба не можа сапсавацца ў дарозе машына? Калі пазней прыехаў, дык ужо ўсё?
– Вельмі аднастайна хлусіш, – сказала Ялена. – Хоць бы раз цябе стукнуў цягнік, ці пажар мусіў тушыць, ці яшчэ што-небудзь няхай бы здарылася з табой. Гэтыя паломкі твае мне абрыдлі.
– Якія паломкі табе абрыдлі? – сцяў зубы ён.
– Хлусня з паломкамі тваёй машыны. Ты нават не хочаш прыдумаць што-небудзь цікавейшае. Кожны раз у цябе ламаецца машына.
– Менш слухай плёткі, – сказаў Мілка. – Менш слухай, што плявузгаюць людзі, яны каго хочаш абгавораць умомант.
– Я не слухаю, – пахітала галавой Ялена.
– Дык што ты хочаш? – закрычаў Мілка. – Што?
– Не хачу, каб ты рабіў мяне пасмешышчам, – цвёрда сказала Ялена. – Не хачу быць пасмешышчам. Вось што хачу. Не хлусі мне, абыходзься са мной як з чалавекам. Іначай нічога ў нас з табой не будзе, разумееш, ці можаш ты гэта зразумець?
– Што значыць «не хачу, каб ты рабіў мяне пасмешышчам»? – спытаў ён.
– Сам ведаеш, што значыць. Ніхто не абыходзіўся гэтак са мной, адзін ты… А больш я не магу, няўжо ты гэтага не разумееш…
– Што ты не можаш?
– Не магу больш гэтак жыць далей… Не магу я, Мілка… Я таксама чалавек…
– А я хіба не чалавек? – амаль што крыкнуў Мілка. – Хіба я не павінен жыць як чалавек? Урэшце, можа б, ты хацела, каб я на ўсё жыццё застаўся шафёрам таксі? Ты інжынер, а я шафёр, вазніца? Падвозіць цябе да завода? Можа, і на чай накінеш калі-небудзь?..
– Мілка, апомніся… – ціха прамовіла Ялена. – Няўжо ты не бачыш, да чаго вядзеш?..
– Усё жыццё калаціцца на гэтай таратайцы ды мясіць гразь на нашай прапашчай вуліцы? – не зважаючы на яе словы, даводзіў сваё Мілка. – Ды чакаць, пакуль не зваліцца на галаву столь тваёй мазанкі, што прагніла наскрозь, і слухаць, як мышы яе дагрызаюць, ці ты не чула па начах? I вось ты заўтра станеш вялікай начальніцай, а са мной што будзе?
– Ты сам захацеў шафёрам рабіць, мог бы заставацца на заводзе.
– На заводзе! Высільвацца ля станка, а іншыя раскашавацца будуць. Я буду ўкалваць, а яны – хапаць прэміяльныя ды разводзіць на сходах антымоніі, гэтак? Не, мерсі, не хачу, не трэба мне ваш завод, цешцеся вы ім самі.
– Без працы нічога не было б, – з горыччу сказала Ялена. – I не будзе.
– Праца! Ды я з пятнаццаці гадоў працую! I што? Што я зарабіў? Дзе мая машына? Дзе мая дача? Я ж працаваў, га, рабіў столькі гадоў… Рабі не рабі, а сваімі гэтымі дзвюма рукамі нічога не даб’ешся, нічога!.. Дык чаму ты не даеш мне ўладзіць мае справы з Марыяй! Мне патрэбна машына, гоначная машына, каб увайсці ў зборную, а потым усё наладзіцца. Чаго ты псіхуеш, што ўжо такое здарылася? Сама бачыш, другога спосабу ў мяне няма. Няма, разумееш?
– У цябе ёсць жонка, – ціха прамовіла Ялена. – Ці ты забыўся?
– Ну дык і што, калі жонка! – ускіпеў Мілка. – Што мне прынесла жонка, што яна мне дала? Трухлявую хібару з прагнілай чарапіцай ды дзіравую паветку. Што з таго, што ў мяне ёсць жонка? Ці можаш ты мне даць тое, што мне трэба, што я хачу?.. Не можаш!.. Дык чаму ты пярэчыш мне? Што ўжо з табой здарыцца, калі заплюшчыш вочы на нейкі час?
– Ідзі прэч! – ціха сказала Ялена.
– Не, ты павінна заплюшчыць вочы, – працягваў Мілка, – іначай ніяк нельга. Я думаў, што ты зразумела. Маглі б не заводзіць гэтыя спрэчкі і ўсё такое, гэтак робяць людзі. Іначай нельга.
– Выбірайся, чуеш! – паўтарыла Ялена. – Прэч!..
– Іначай немагчыма, – гнуў сваё Мілка. – Выбірай!..
Ялена апусцілася на ложак і канвульсіўна ўдыхала паветра.
– Ага-а, пані далікатная! – усклікнуў Мілка. – Пані ганарлівая. I ўсё ж ты павінна ведаць, што жыццё не для далікатненькіх! Свайго дамагаюцца іншыя, толькі не гэткія… А каб спытаў, чаго ўжо ты гэткая далікатная? Людзям, як ты, хто нічога не мае, трэба мець мацнейшыя нервы, у іх няма іншага выйсця. Трэба прывыкаць.
Яленін твар пабялеў, каля скроні запульсавала, здавалася, вось-вось пырсне крывёй вена. Жанчына, нібы ў сне, пайшла да дзвярэй, але ён схапіў яе за рукі і закрычаў у твар:
– Не, дзеля тваёй далікатнасці я не збіраюся вазіць усё жыццё п’яных цыганоў, чуеш?.. Не будзе гэтага, чуеш?.. Не будзе!.. Рабі – што хочаш, мяне гэта не цікавіць!.. Аніяк не цікавіць!.. Не хочаш закрываць вочы, то хоць разбівай сабе галаву!..
Яна вырвалася з ягоных рук і выскачыла ў калідор.
Яе кволая постаць перасекла асфальтаваную прастору перад гатэлем, застаўленую запыленымі машынамі, і патанула ў цемені парку.
Сцэнарысту, які бачыў яе з балкона свайго нумара, здалося, што плечы яе ўздрыгваюць, а вочы поўныя слёз, але да яе было няблізка, ды і прыцемак перашкаджаў бачыць гэта з пэўнасцю.
Паўгадзіны таму назад, як толькі яны з рэжысёрам прыйшлі з рэстаранчыка, яго ўзяло за сэрца. Нібы тупой іголкай укалола, задрыжала рука, і ён выйшаў на балкон глытнуць свежага паветра. Пакой ягоны быў сумежны з пакоем Мілка і Ялены, таму ён чуў усю іхнюю сварку.
Ён прасачыў позіркам кволую постаць, у якой, як яму здавалася, уздрыгвалі плечы, пакуль яна не знікла ў цемені парку, пабыў яшчэ крыху на балконе і вярнуўся ў нумар.
А Ялена ішла, не ведаючы – куды, не адчуваючы ні ног, ні рук.
– Канец, канец, канец! – паўтаралася ў яе разгарачанай галаве. – Канец…
Мілкавы словы выбухалі ў ёй, паміж словамі ўзнікалі сцэны з іх ранейшага жыцця, яна чула ягоны голас, які гаварыў: «Ты падобна на анёла пад гэтым дахам», – аднекуль з’явіўся жалезны ложак у іх мазанцы з адзіным пакоем, падплыў заводскі кран, і яна сама ў кабіне ажно пад зашклёным дахам, а ўнізе аднымі вачамі смяецца Мілка, «гэты свет не для далікатных», маці, яе маці, дзіцячыя саначкі з аголенымі палазкамі, закінутыя на паветку, адна, адна, адна, «павінна закрыць вочы», «павінна закрыць вочы», «…закрыць вочы»… Усплылі ночы ў старой хаціне, калі месяц зазіраў у акно, а маленькая дзяўчынка ляжала ў пасцелі з адкрытымі вачамі і марыла, «і слухаць, як мышы яе дагрызаюць», «як мышы дагрызаюць»… каго дагрызаюць… ага, столь, пра столь ён казаў, а чаму ўспомнілася вадасцёкавая труба, і яна спускаецца па ёй з пятага паверха, і рукі анямелі, і кружыцца галава, і ўвесь свет… «гэты свет не для далікатных», мамачка,. чаго ты, мамачка, чаго ты выплываеш з небыцця на сваім ложку ў цеснай кухні, чаго ты глядзіш на мяне… «павінна закрыць вочы»…
Што значыць закрыць вочы, тады кожны праз усё жыццё павінен закрываць вочы, але ці не зменіцца што на свеце, калі мы будзем закрываць вочы? Яно ж нічога не знікае, ні добрае, ні благое, дзеля чаго мы заплюшчваем вочы, яно застаецца, і, калі расплюшчыш вочы, убачыш, што яно вісіць над табой, гняце, і трэба зноў закрываць вочы…
Ці можна жыць гэтак, калі сёння закрываеш вочы на адно, заўтра на другое, і так паступова сціраешся, страчваеш сваё аблічча, і сам ты перастаеш сябе пазнаваць… А ці не знікнуць, калі мы закрыем вочы, святло над родным домам, дні дзяцінства, мамін твар, і кроў нашая, ці не асуджаем мы тым самым іх на нябыт, ці не здраджваем, ці не адмаўляемся ад іх, закрываючы вочы, ці не знікаем з гэтым самі? Ці не закрэсліваем тым самым усё, і жыццё сваё ў тым ліку?..
Алея абрывалася на беразе ракі, а там расшыралася прыстань, на будаўнічай пляцоўцы ўсё было параскідана, землечарпалкі паглыблялі дно цэлы дзень, з грузавікоў абы-як скідвалі матэрыялы, дзесяткі часовых пераходаў, збітых на скорую руку, былі перакінуты цераз ваду.
Але яна нічога не заўважала, ішла па гнуткіх і рыпучых нетрывалых мастках і думала пра сваё жыццё, пра тое, што з ёй адбываецца, пытанні ўзнікалі адно за адным чарадой і патрабавалі для сябе адказу…
Пакуль яна ўсвядоміла, як тое здарылася, цяжкая вада сышлася над ёй, прыціснула непасільным цяжарам, яе падхапіла хуткае цячэнне, некалькі разоў ударыла аб палі часовых мастоў, яна патанала ўсё глыбей з раскрытымі вачамі… А плаваць не ўмела, ніколі не ставала часу ёй навучыцца плаваць, ды ўжо было позна вучыцца, і не было ні сэнсу, ні жадання… Вада была цёплая і нейкая густая, нібы раствор вапны, яна несла яе, і апошнія кроплі паветра яе пакідалі…
Цячэнне круціла яе, зносіла, закідала ў вычарпаныя ямы, яна намагалася ўспомніць нешта важнае, але не магла, не заставалася часу, думкі разбягаліся… яна аддалялася ад звыклых рэчаў, ад жыцця, яе несла цёмная вада, круціла і аддаляла ад усяго.
Нясцерпна балюча пачало распіраць грудзі, туман засцілаў свядомасць, але яна не паддавалася, з усяе сілы намагалася ўспомніць нешта такое, каб выказаць, выгукнуць, як быццам тое магло яе выратаваць.
Не змагла.
За момант да таго, як белаватая заслона зацягне ўсё, перад ёй праблісне слабы агеньчык чырвонай рыбкі, яна ўзрадуецца, а потым адразу ж патоне ў змроку.
З самай раніцы плошчу перад гатэлем запоўнілі людзі з экспедыцыі, загулі маторы, акцёры ўсаджваліся ў маленькі аўтобус. Рабочыя грузілі на машыны разабранае рэйкавае палатно пад камеру, мітусіліся каля генератара. Дырэктар экспедыцыі круціўся ў гэтым хаосе, даваў распараджэнні, некага лаяў, і праз пятнаццаць хвілін плошча апусцела, усе паехалі, зноў стала ціха.
Па асфальтавым пляцы, які стракацеў крэйдавымі малюнкамі цягнікоў і каракулямі першаклашкаў, прайшла котка, якую быў напалохаў гармідар, і заняла сваё звыклае месца каля адміністратаркі гатэля. Ад ракі даляцеў трэск кампрэсарных матораў, якія запускаліся адзін за адным, узнік манатонны шум землечарпалкі, недзе на сярэдзіне ракі хрыпла прасвістала сірэна.
Пасля коткі на асфальт з гатэля выйшла група югаслаўскіх турыстаў, якія праз усю ноч балявалі ў рэстаране і перабілі палавіну келіхаў з усіх рэстаранскіх запасаў. Кожны раз пасля звону разбітага шкла хто-небудзь з іх з дабрадушнай усмешкай даставаў грошы і без лішніх слоў разлічваўся за разбіты кілішак. Потым усе зноў скіроўвалі ўвагу на спявачку, якая, падахвочаная дзесяцілеўкамі, выконвала па іх жаданні цыганскія песні, пляскалі ў такт, падцягвалі, вочы іх гарэлі ў захапленні, яны ўзнімалі чаркі і, выпіўшы віно, шпурлялі іх на падлогу. Спачатку гэта злавала прысутных, але югаславы былі ў такім шчырым захапленні, гэтак ад душы радаваліся, што аж хапаліся за сэрцы, і абяззбройвалі – хіба можна было на іх злавацца?
Югаславы пацягваліся на сонцы, троху ачухваліся ад учарашняга, потым паселі ў самую запыленую машыну і паехалі.
Як заўсёды, гэтым часам сюды прыцягнуўся стары армянін Чахаджан, які прадаваў тут семкі. Ён паставіў сваю каламажку, дастаў з яе невялікі табурэт і сеў. Вочы ягоныя жмурыліся ад сонца, нарэшце заплюшчыліся. Пачынаўся дзень.
Сцэнарыст, які назіраў усё гэта праз акно свайго нумара, вырашыў, што пара і яму выходзіць, рэжысёр, пэўна, ужо снедае ў вялікай зале рэстарана.
Ён апрануўся, прыхапіў акуляры ад сонца і сышоў уніз.
У вялікай зале, застаўленай апранутымі ў зялёны аксаміт крэсламі, у кутку каля вялікага фікуса, сядзеў за сваім заўсёдным сталом рэжысёр і засяроджана пастукваў лыжачкай па вараным яйку.
– Добрай раніцы, – прывітаўся рэжысёр. – Што ты яго стукаеш?
– Што? – уздрыгнуў рэжысёр. – А-а… яйка. Прыйшла мне адна думка для сцэны ў двары завода… Каву будзеш піць?
– Само сабой, – адказаў сцэнарыст, зручней уладкоўваючыся ў крэсле.
Прынеслі каву, жбанок малака і аж падгарэлыя лустачкі хлеба з маслам. Ён намазваў масла на падсмажаны хлеб і слухаў рэжысёра, які тлумачыў сваю думку пра сцэну ў двары завода.
З дзённага бара данёсся звон гітар, пад іх акампанемент заспяваў мужчынскі голас – у песні чулася нецярпенне, голас быў натужны, трывожны, а словы незразумелыя. Гэта запусцілі там мюзік бокса.
Сцэнарыст паклаў у каву некалькі таблетак сахарыну з прабіркі, якую насіў у кішэні, размяшаў і, смакуючы, адпіў глыток.
«Бразільская, – падумаў з адабрэннем. – На гэты раз не змешаная, пэўна, часу не было, рана яшчэ вельмі».
Ён не любіў іншай кавы, акрамя натуральнай, цярпець не мог, калі кава была з нечым змешаная. Падсмажаныя скрылькі хлеба былі ўчарашнія, ён узяў адзін, адкусіў і асцярожна наліў малака ў шклянку.
– Гарачае! – адхапіў шклянку, паспрабаваўшы малака. – I калі толькі яны навучацца падаваць малако? Кіпень, хоць абварвай парася.
Ён адсунуў малако ўбок і пачаў слухаць рэжысёра, які працягваў шматслоўна, як заўсёды, тлумачыць тое, што яму прыйшло ў галаву.
Яны былі толькі ўдвух у зялёнай зале, акружаныя крэсламі, толькі ў глыбіні яе, дзе была кухня, паказаўся чалавек, мабыць, кухар ці хто-небудзь іншы з персаналу.
Потым прыйшоў Мілка, шафёр іхняй «Волгі», спытаў, калі паедуць, бо адзін прыяцель папрасіў завезці ў адно месца пару мяхоў.
– Завязі, – дазволіў рэжысёр, – і адразу ж вяртайся. Праз пятнаццаць мінут едзем.
Мілка прыехаў праз паўгадзіны, і «Волга» памчалася спачатку асфальтам, затым прасёлкамі да месца здымак.
Калі прыехалі, сонца ўжо ўзнялося высака, рэйкавае палатно для камеры ўжо зманціравалі, а генератар заводзіцца не хацеў.
– Ну, вось, – сказаў рэжысёр. – Для поўнага шчасця не хапае аднаго – каб генератар завёўся. Ды інакш проста нецікава было б – прыехаў і здымай. Было б проста нецікава. А так – усё нармальна, ёсць чым заняцца.
Яго знішчальная іронія кінула дырэктара экспедыцыі ў пот, ён нешта прамармытаў і памчаўся ў горад шукаць тэхніка.
Да абеду здымалі, дзень быў спякотны, амаль бязветраны, сцэны давялося паўтараць па некалькі разоў, бо аказалася, што галоўная актрыса не ўмее ездзіць на веласіпедзе. Пачалі яе на скорую руку вучыць, але яна пры кожнай спробе падала, пакуль сяк-так даехала да будыніны, дзе яе чакала рашаючая сустрэча. Усе знерваваліся, а найбольш сама актрыса, якая пазбівала калені і пры апошнім падзенні ледзь не ўспаролася на калок у плоце, што акружаў будыніну. Яна ўжо гатова была расплакацца, таму ўсе зацыкалі на аператара, які з’едліва падзівіўся ўголас, як гэта нармальны чалавек не ўмее праехаць на веласіпедзе і ці мы сабраліся тут фільм здымаць, ці даваць урокі язды на двух колах.
– Чаму іх вучаць толькі, – не сунімаўся ён, – паўкіло віскі за вечар выпіць – на гэта яны здатныя. А на веласіпедзе праехаць, бачыце, у іх не атрымліваецца.
К абеду, калі быў аб’яўлены перапынак, усе ўжо былі парадкам стомленыя і знерваваныя, таму адразу пазбягаліся пад дрэвы ў цянёк.
Адзіным суцяшэннем у думках кожнага было тое, што вось зараз з’явіцца касірка і выдасць грошы. У чаканні гэтай невялікай кампенсацыі за вялікія пакуты ўсе час ад часу паглядвалі на дарогу, па якой павінна была ісці Ялена.
Але яна не прыйшла.
Акцёры нарэшце не ўцерпелі, ураз зашумелі, закрычалі, што яны здароўе кладуць, паказваючы на такой гарачыні чалавечыя страсці, што мусяць перажываць і грэшныя памкненні, і драматычныя сутыкненні, раскрываючы сілу духу, калі чалавек узброены ідэяй, а тым часам некаторыя лынды б’юць. Вось і касірка гэтая, дзе яна прапала, напэўна, у халадочку песціцца, а мы тут, змардаваныя работай, чакай яе, без капейкі ў кішэні. Рабочыя таксама пачалі бурчаць, што ў гэтай экспедыцыі хто як хоча, так і робіць, і толькі на іх, рабочых, крычаць, ва ўсім яны вінаватыя, і калі гэта парадак, то наша вам з паклонам.
Але прывезлі абед – кебапчыкі, чырвоныя памідоры, брынзу, свежы хлеб, даставілі тры скрынкі халоднага піва, і ўсе пра касірку забыліся.
Пасля абеду здымалі зноў.
Дырэктар экспедыцыі, які пабываў у гарадку, вярнуўся з весткай, што там яе няма, ніхто яе не бачыў, у гатэлі не відаць было і наогул ніхто не ведае, дзе яна. I дзе грошы.
– Толькі гэтага нам не хапала, – сказаў рэжысёр, – Можа, збегла з грашамі? Ці многа было?
– Гледзячы куды збегла, – дасведчана зазначыў дырэктар экспедыцыі.
Рэжысёр змрочна зірнуў на яго.
– Чаго добрага, – кінуў ён. – Я не здзіўлюся, калі і такое здарыцца. Каб у нашай экспедыцыі ды ўсё нармальна было.
Дырэктар экспедыцыі паціснуў плячамі.
– Ты спытаўся ў мяне пра грошы, я табе і адказаў.
– Не думаю, каб ты быў не ў сваім розуме, – зірнуў на яго рэжысёр. – Што ёй рабіць у Югаславіі, недзе тут зашылася.
– Усё можа быць, – згадзіўся дырэктар экспедыцыі. – Але грошай парадкам, будуць непрыемнасці.
– Непрыемнасці будуць у цябе, – удакладніў рэжысёр. – Прызначыў яе ты, яна твой работнік, ты і разбірайся. Шукайце, знайдзіце, наогул, разбірайцеся самі, мне трэба працаваць. Пайшлі. Няма ў мяне часу займацца касіркамі.
Дырэктар экспедыцыі пакруціў галавой, хацеў яшчэ нешта сказаць, але ўстрымаўся і пайшоў шукаць касірку.
Ужо блізіўся вечар, а пра касірку і почуту не было.
Дырэктар экспедыцыі праверыў усюды, распытаў людзей у гатэлі, у рэстаране, усюды, дзе яна магла б паказацца. Ніхто яе не бачыў, ніхто нічога пра яе не ведаў.
У экспедыцыі ўсе пачалі строіць розныя здагадкі.
Тыя, хто ведаў Мілкаву гісторыю з Марыяй, былі ўпэўнены, што Ялена паехала ў Сафію, каб аформіць справу аб разводзе.
– Даўно ёй трэба было гэта зрабіць, – казалі яны. – Ён проста здзекуецца з яе. Гэта такі чалавек, што будзе табе ў вочы глядзець і лгаць, нават не хаваючы таго.
– Дурасць гэта – з-за нейкай там звычайнай здрады ехаць такой духатой аж у Сафію, – разважаў дырэктар экспедыцыі. – Толькі для таго, каб аформіць развод.
– Правільна, – падтрымаў яго адзін з асістэнтаў аператара.
– Не, тут нешта іншае, – сумняваліся трэція. – Толькі ніхто не ведае што.
– А я вам скажу, што здарылася, – сказаў раптам асістэнт аператара. – Ды яе проста забілі. З-за грошай. Недзе падпільнавалі, жанчына адна, безабаронная, стукнулі па галаве, схапілі грошы, і будзь здароў.
– Так, пэўна, і ёсць, – дырэктар экспедыцыі адразу стаў сур’ёзны.– Высачылі, ведалі ўжо, кудой ходзіць…
– Але марная справа, – выказаў сваю думку адзін з асвятляльнікаў. – Іх жа ўсё роўна сцапаюць, па нумарах банкнотаў пазнаюць. Нумары ж запісваюць у банку. Так што нідзе не дзенуцца.
Дырэктар экспедыцыі ўстаў з-за стала і кінуўся ў банк, каб даведацца, колькі грошай зняла касірка з рахунку і ці запісаны ў банку нумары банкнотаў.
З банка прыбег ён збянтэжаны і разгублены – касірка ў той дзень наогул не прыходзіла ў банк, не атрымлівала грошы, і, выходзіць, усе гіпотэзы, звязаныя з грашамі, адпалі.
Тады сцэнарыст нечакана для самога сябе ўспомніў учарашнюю размову касіркі са сваім мужам, словы, якімі яны абменьваліся, пачалі вяртацца ў яго свядомасць, і толькі цяпер да яго даходзіў сапраўдны іх сэнс. Ён зноў убачыў кволую постаць жанчыны, у якой уздрыгвалі плечы, перад тым, як паглынуць яе цёмныя цені дрэў, яе паходку асуджанага чалавека, чалавека не ў сабе. Цяжкое прадчуванне працяло яго, і ён зноў адчуў, як сціскаецца сэрца.
Паклікаў рэжысёра, і ўдвух яны пайшлі да Мілкі.
Мілка сядзеў у летнім павільёне рэстарана, над якім узвышаліся высозныя таполі, і піў піва. Над сталом ляталі парашуцікі дзьмухаўцоў, заляталі ў куфаль. Мілка пальцамі асцярожна вымаў іх, здзьмухваў з рукі, а яны не ляцелі, таму што былі мокрыя.
Сцэнарыст спытаў, ці прыходзіла дадому яго жонка пасля вячэрняй размовы.
– Я ўсё чуў, сам таго не жадаючы, – апраўдваючыся, дадаў ён. – Проста сядзеў на балконе ў той час, і ўсё было чуваць.
Мілка ўзняў галаву, у вачах ягоных прамільгнуў цень і стаіўся недзе ў глыбіні рудых зрэнак.
– Не ведаю, – паківаў ён галавой. – Быў вельмі стомлены і хутка пасля таго заснуў. Разбудзілі мяне позна, недзе к дзевяці, я адразу ж спусціўся ў рэстаран, да вас. А што?
– К таму часу ўжо ўсе паехалі, – удакладніў рэжысёр.
– Можа, пайшла, калі я яшчэ спаў, – з нейкім намаганнем сказаў Мілка. – Яна ўстае ў шэсць. Напэўна, недзе тут, але строіць фокусы.
Сцэнарыст уважліва зірнуў рэжысёру ў вочы і кінуўся ў міліцыю.
Кацер памалу пасоўваўся па рацэ, час ад часу спыняючыся, і з яго ныралі ў ваду вадалазы, аглядалі дно. На нагрэтай пасляабедзенным сонцам палубе стаяў сцэнарыст і напружана ўглядаўся ў зеленаватую ваду. Ужо агледзелі раку насупраць гатэля, каля парку, у раёне прыстані для лодак асабістага карыстання і там, дзе расшыралася гавань. Пахадзілі па доўгіх і хісткіх дашчаных мастках над вадой, у адным месцы парапет быў зламаны, але ніхто не мог пэўна сказаць, ці то ён быў зламаны ўчора вечарам, ці гэта здарылася даўно, можа, месяц таму назад ці два.
Лес па абодвух берагах ракі пачаў залаціцца, было ціха, і ў гэтай цішыні чулася толькі тарахценне матора ды кароткія каманды, якія падаваліся лёгкавадалазам. Сонца ўжо рыхтавалася апусціцца за лес, неапісальнае хараство панавала паўсюдна – над лясамі і рачным прасторам, над малым кацерам, на якім стаяў сцэнарыст і адчуваў усю недарэчнасць гэтай асенняй урачыстасці.
Яе знайшлі каля берага, непадалёк ад невялікага сланечнікавага палетка.
Рака пакінула яе на беразе, там, дзе канчаліся шэрыя падводныя камяні і пачыналіся зараснікі рачной травы. Яна ляжала з адкрытымі вачамі.
Заціснуты між ракой і маладым лесам, невялікі сланечнікавы палетак стаяў самотны, з пераблытанымі сцябламі. Над ім яшчэ трымцелі водбліскі сонца, якое ўжо села, і заўзята гулі дзікія пчолы.
Гэтак і запомніў яго сцэнарыст – невялікі сланечнікавы палетак, рачны прастор, зіхоткае вячэрняе святло, цела маладой жанчыны з адкрытымі вачамі і над усім заўзятае гудзенне дзікіх пчол – і ведаў, што гэтага надвячорка ён ужо ніколі не забудзе.
Потым нехта прынёс каменнага мёду, выдзертага з трэшчын у скале, куды яго назбіралі дзікія пчолы. Ён быў цёмны і духмяны, даўкі, з ледзь адчувальнай гаркоцінкай на смак. Падобны да каменя, гэтак жа і аддзіраўся ад скалы – як камень.
– Водар свой ён захоўвае праз гады, – заўважыў хлопец з кацера. – Толькі не зблытайце з пчаліным ядам, у яго пах гэткі самы. Але як толькі паспытаеце трошку, адразу распазнаеце – у яго смак гаркаваты і пякучы.
Дзікія пчолы злосна гулі над імі, быццам разумеючы, што абрабаваныя, што іх багацце, якое давялося збіраць гэтак доўга, забралі ў іх адным махам.
– Відаць, учулі, – засмяяўся хлопец. – Ешце хутчэй, а то, чаго добрага, джаліць пачнуць.
Сцэнарыст паклаў на язык духмяны кавалачак мёду – гарката апякла горла, гэты рэзкі і даўкі смак надоўга застанецца ў ім.
Фармальнасці былі скончаны, усё, што неабходна было зрабіць, зрабілі, трэба было вяртацца ў гарадок.
Але яны не маглі адчапіцца ад дзікіх пчол нават тады, калі ўзышлі на кацер і паплылі назад да гарадка.
Пакой шарэў у прыцемку, на дварэ паступова цямнела, і абрысы таполяў пачыналі растварацца.
Сцэнарыст сядзеў маўклівы, зачараваны цьмяным святлом у акне, якое паступова гасла.
«Што адбываецца? – думаў ён. – Што адбываецца з намі… Я стаяў на балконе як сузіральнік… не варухнуўся… прысутнічаў на забойстве і не ўмяшаўся… Не ведаў, што так атрымаецца… ды гэта не мае значэння, не мае ніякага значэння, уся справа ў тым, што не ўмяшаўся… Чаму не дагнаў, чаму не дапамог?.. Не ведаў… альбо мяне гэта не цікавіла?»
– Нешта ты задумаўся, – азваўся рэжысёр. – Зноў пра тое думаеш?
– Пра тое, – уздыхнуў сцэнарыст.
– Па-першае, – сказаў рэжысёр, – ніхто не ведае, ці парапет зламаўся ад таго, што яна кінулася ў ваду, ці, наадварот, звалілася ў раку ад таго, што парапет быў зламаны…
– Можаш не сумнявацца, – перапыніў яго субяседнік, – яна кінулася…
– Ніхто не можа быць абсалютна ўпэўнены. Ні ў чым.
– Можа, – паківаў галавой сцэнарыст.
– Глупства, – пераканана сказаў рэжысёр. – Выбачай, але ты вярзеш глупства. Ты ўсхваляваны, узбуджаны тым, што здарылася, быў на кацеры, бачыў труп, суправаджаў яго аж сюды… Табе проста трэба супакоіцца.
Сцэнарыст пакруціў галавой.
– Пытанне стаіць якраз наадварот – мы павінны ўстрывожыцца.
– Ну, скажаш! – усклікнуў рэжысёр. – Вы, пісьменнікі, гэтакія ўжо далікатныя, што ад нейкіх дробязей выходзіце з сябе… Давай лепш вып’ем, ды супакой свае нервы.
– Не, яна сама кінулася ў ваду. Я ведаю. Чаму я не спыніў яе? Чаму хоць не крыкнуў з балкона?
– Супакойся, супакойся, – улагоджваў яго рэжысёр.
– Ды я спакойны, – адказаў сцэнарыст. – Проста думаю: ён не пакінуў ёй іншага выйсця, разумееш, яна павінна была альбо прымірыцца і жыць з маной, альбо…
– Ты сам добра ведаеш, што парапет на тым месцы быў зламаны, часовыя масткі наогул небяспечныя, практычна, гэта хісткая дошка, гатовая перакуліцца ці на адзін, ці на другі бок. А яна была, канечне, расхваляваная і сарвалася ў ваду. Ды і плаваць не ўмела, акрамя таго.
– Не, зламала агароджу, кінуўшыся ў раку, – стаяў на сваім сцэнарыст.
Ён ніяк не мог адкаснуцца ад прывіду кволай постаці з апушчанымі плячамі, якая безнадзейна патанала ў цемры парку. Цяпер ён быў перакананы, што бачыў у яе на вачах слёзы і ў паходцы адчуваў асуджанасць, хоць на той час не ўсведамляў гэтага.
– Факты гавораць пра іншае, – рэжысёр стаяў на сваім. – Ты факты давай.
– Ёсць рэчы, якія адчуваеш інтуіцыяй…
– Ведаю, – усміхнуўся рэжысёр. – Гэты нумар з інтуіцыяй мне вядомы. Калі акцёр не ведае, што рабіць з роляй, інтуіцыя падказвае яму, што роля напісана не так, як трэба.
– Інтуіцыя грунтуецца на ведах пра чалавека, – запярэчыў сцэнарыст, – шматразова пацверджана.
– А па-мойму, ты ў гэтай гісторыі шмат чаго дадумваеш. Драматызуеш. Прафесійная звычка.
Сцэнарыст паківаў галавой:
– Уся справа ў тым, што нічога я не дадумваю.
Рэжысёр уважліва паглядзеў на яго, у сваю чаргу крутануў галавой і расшпіліў апошнія два гузікі на сваёй кашулі. Было душна, апартамент, хоць і значна большы за звычайныя гасцінічныя нумары, быў нагрэты сонцам, цяпло як быццам струменілася ад сцен.
– Нават калі яна ўпала незнарок, – даводзіў сцэнарыст. – I не захацела ратавацца. Можа, для яе не было ўжо сэнсу. Знайшла нечаканае для сябе вырашэнне.
Яго субяседнік зноў скрушліва паківаў галавой, выцер даланёй потны лоб і пайшоў у ванную. На выстраеныя ў ванне бутэлькі белага віна ліўся струмень халоднай вады, і пырскі, якія разляталіся ад бутэлек, прыемна халадзілі цела. Ён падставіў пад ваду спачатку галаву, а потым шыю і плечы і доўга стаяў гэтак, заплюшчыўшы вочы. Асвяжыўшыся, узяў адну бутэльку і вярнуўся ў пакой.
– Давай возьмем па чарцы, – прапанаваў. – Незалежна ад усяго.
Пілі не спяшаючыся, ахалоджанае віно злёгку гарчыла, і прыемны халадок ад яго паступова разліваўся па целе.
– Жыццё ёсць жыццё, – разважаў, наліваючы па другой, рэжысёр, – і тут нічога не паправіш.
Сцэнарыст, загледзеўшыся на размытыя абрысы таполяў за акном, маўчаў.
– А можа, яна і не хацела ратавацца, – прамовіў ён, счакаўшы.
Яго субяседнік разліў астатняе віно ў чаркі, яны моўчкі чокнуліся. Тонкі звон замёр у душным пакоі, зноў стала ціха.
– Яна не змірылася, разумееш? Не згадзілася, не прыняла здзелкі. Таму што некаторыя рэчы здзелкі не дапускаюць.
Рэжысёр глядзеў на яго заклапочана.
– Ведаеш, што я падумаў, – сказаў раптам сцэнарыст. – Калі б я не напісаў гэты сцэнарый, дык, можа, такое і не здарылася б, га? Гэта з-за мяне Мілка сустрэўся з Марыяй… I яна…
Ён ніяк не мог адкаснуцца ад прывіду сланечнікавага палетка з разбэрсаным бадыллём і цела жанчыны, якое ляжала на прыбярэжным каменні, там, дзе пачыналася густая трава.
– Усё гэта, мой дарагі, наіўна, – скрушліва прамовіў рэжысёр. – Яшчэ скажаш, што наогул не трэба здымаць фільмаў, бо нехта з некім у час здымкаў завяжа раман. Разумееш?
Сцэнарыст маўчаў.
– Хіба ты можаш адказваць за ўсё? – працягваў рэжысёр.
Ён устаў і прынёс з ваннай яшчэ адну пляшку. Светлае віно ажывіла чаркі, яны засвяціліся ў прыцемненым пакоі.
– А нават калі ўсё было гэтак, як ты кажаш, – загаварыў рэжысёр зноў, – дык ці не было б занадта ісці самому тапіцца з-за гэтага? На сённяшні дзень стала звыклым, што нехта правіць любоў, дык чаму мы павінны ўспрымаць такія факты гэтак трагічна? Пры ўсім пры тым дзевятнаццатае стагоддзе мінула, мы жывём у дваццатым, да таго ж ужо ў канцы яго. Калі, дапусцім, з-за такіх рэчаў тапіцца, дык на гэта не хопіць вадаёмаў.
Сцэнарыст пакруціў галавой.
– Газорка ж не пра тое. Любоў можа правіць хто з кім хоча.
– Дык пра што ж тады гаворка, растлумач мне, – з іроніяй падхапіў рэжысёр, – калі не пра любоў.
– Як табе растлумачыць… – як бы не заўважаючы іроніі, пачаў сцэнарыст. – Гаворка пра веру, разумееш, пра давер… пра рэчы, якія ў чалавека вельмі крохкія і балючыя. Вядома, у чалавека адчувальнага. Пра тыя масткі, якія ствараюцца не па фізіялагічным прынцыпе, а па эмацыянальным альбо, калі хочаш, псіхалагічным, па законах чалавечнасці. Разумееш? Калі такія масты разбураюцца, ужо няма шляху, якім людзі маглі б дайсці адно да аднаго. I нехта застаецца ў адзіноце.
– Даволі карцінна ты ўсё гэта апісаў, – заўважыў рэжысёр.
– Хачу сказаць яшчэ, што ў многіх, вельмі многіх людзей гэта і сёння з’яўляецца апораю. Без гэтага яны проста не могуць жыць. Жахліва, калі чалавек верыў чалавеку, ён быў для яго адзін на ўсім свеце, ён і акрамя яго – нікога, і раптам табе адкрылася, што з табою ён нават не палічыўся, як быццам цябе і няма. Што ты перашкаджаеш. У такім разе чалавек сапраўды лічыць за лепшае знікнуць, каб і не стала. Каб і не стала, разумееш? Бо яму ўжо здаецца, што жыццё скончылася. I, акрамя таго, пытанне фактычна вырашана іншым – як быццам цябе няма.
– Ну няхай і так, – сказаў рэжысёр, – дык чаго табе гэтак хвалявацца? Ты адказвай сам за сябе, хіба ты можаш адказваць за ўсіх і ўсё? Хіба ты мог ведаць, што Мілка сустрэнецца з Марыяй, што ён пасварыцца з Яленай, што Ялена пойдзе да ракі?.. Ты ўсяго толькі звычайны чалавек, не празарлівец. Чаго ты гэтак устрывожыўся?
– Я трывожуся сам за сябе, – адказаў сцэнарыст, – проста не ведаю, што са мною робіцца. Як быццам я быў нейкі інакшы… а цяпер…
– Ну, ну, – сказаў паблажліва рэжысёр, – ты надта ўжо ўпадаеш у самакрытычнасць. Зрэшты, на цябе гэта падобна.
Сцэнарыст нічога спачатку не адказаў, падумаў, паднёс чарку да вуснаў, але не стаў выпіваць, а прамовіў:
– Ведаеш, тое, што мы цяпер здымаем, – адно глупства.
– Ага, дагаварыўся, – зірнуў на сцэнарыста рэжысёр. – Цудоўненька. Але чаму глупства, калі можна пацікавіцца?
– Таму што выдумка, – прамовіў задумліва сцэнарыст і выпіў віно. – Ад пачатку да канца.
– Выдумка, але мастацкая, – запярэчыў рэжысёр.
– Ніякая яна не мастацкая, – уздыхнуў сцэнарыст. – Выдумка не можа быць мастацкай, калі выдумка – дык выдумка, я табе кажу.
– Калі абмяркоўвалі твой сцэнарый, ты разважаў іначай.
– Самая звычайная выдумка… Мэтанакіраваныя героі і няшчаснае каханне. Сачыненне на вольную тэму.
– Як? – здзівіўся рэжысёр. – Ці ты сур’ёзна, ці жартуеш?
– Жартую, – уздыхнуў сцэнарыст. – Ужо гадоў дзесяць жарты строю. У тым жа прыкладна стылі, які ото апісаў.
Ён горка ўсміхнуўся і апусціў галаву.
– Ты ўпіўся ад дзвюх чарак, ці што? – дзівіўся рэжысёр.
– Бо не даспадобы табе тое, што я кажу. Калі б я пачаў даказваць, што фільм, які мы робім, бярэ самыя сур’ёзныя людскія праблемы і разварушвае іх да дна, без аглядкі і без страхоўкі, тады б я быў цвярозы, га?
Рэжысёр глядзеў на яго, нічога не разумеючы.
– Ты проста раскіс, – сказаў нарэшце. – Інтэлігенцкае раскісанне. А тут момант якраз пад настрой.
Сцэнарыст зноў напоўніў чаркі і паставіў пустую бутэльку каля ног.
– Гавары што хочаш, але давай вып’ем яшчэ па адной.
I выпіў сваю адным духам. Рэжысёр змрочна паглядзеў на яго.
– Гэтае пачуццё гумару, якое цябе перапаўняе, давядзе мяне, – сказаў ён. – Калі не ідзе, не пі больш.
– Што-што? – здзівіўся сцэнарыст. – А табе, па-мойму, не ідзе слухаць праўду. У цябе нешта сапсаваўся настрой. Пра віно кажуць, што ў ім схавана ісціна, таму будзь пэўны, што пачуеш ад мяне праўду і пра іншае.
– Ты памыляешся, – адказаў рэжысёр, вяртаючыся да ранейшага, – сцэнарый твой нармальны, у ім ёсць канфлікты, наогул цікавы… Ну, вядома, можна жадаць у нечым лепшага, але сам ведаеш…
– Ведаю, – кінуў сцэнарыст.
I ўгледзеўся за акно. Там ужо добра сцямнела, парк патанаў у змроку, і хутка ўжо немагчыма будзе разгледзець паасобныя дрэвы. Яго перапаўняла гаркота, гаркота, што з’явілася немаведама адкуль, на душы было адчуванне нечага страчанага, згубленага, растранжыранага, разам з тым як бы нечага недаробленага. Вяртаючыся назад, у мінулыя гады, ён адчуваў, як яго агортваюць незадавальненне і шкадаванне. Такое здарылася з ім упершыню, але адкуль яно ўзялося і чаму іменна цяпер, чаму наогул… усё ж ішло добра…
– Ты памыляешся, – зноў азваўся рэжысёр. – Ты ў кіно не з учарашняга дня, павінен ведаць, як яно робіцца…
– Усе мы гэта надта добра ведаем, – кіўнуў сцэнарыст.
Дагэтуль былі ў яго і несумненныя ўдачы, але ад таго гаркота не знікала, наадварот, нарастала ў душы, працінала сэрца, і ён ужо думаў, як бы ад яе пазбавіцца…
– Сядзім упоцемку, – азваўся пасля працяглага маўчання рэжысёр. – Трэба ўключыць святло.
Ён устаў і пайшоў да ўключальніка.
– Паслухай, – прапанаваў сцэнарыст, – давай запалім газоўкі, га?
Не хацелася ўключаць яркую люстру, якая бляскам святла заліе пакой, ён нават інстынктыўна заплюшчыў вочы, хацелася, каб спакой і інтымнасць гэтага паўзмроку заставаліся.
Яны ўдвух пачалі глядзець, каторая лямпа запраўленая, пераліваць газу з аднае лямпы ў другую, падкручваць кнаты, неўзабаве пакой асвятліўся няяркім святлом, па сценах загулялі цені, дрыготкія водбліскі загулялі па тварах мужчын.
Газавыя лямпы вазіў з сабой дырэктар экспедыцыі, ён збіраў іх па навакольных сёлах разам са старымі прасамі, фартухамі і старымі фотаапаратамі, а для надзейнасці трымаў іх у пакоі рэжысёра.
– Што я хачу сказаць, – загаварыў зноў рэжысёр, адкаркоўваючы новую бутэльку. – Жыццё адно, і калі жывеш, дык жыві.
– Дык жывём жа, – адказаў сцэнарыст. – Іншая справа – як. А ўвогуле не пярэчу.
У мігатлівым святле газавых лямпаў пілося неяк утульней. Усцешаныя сваім адкрыццём, яны выпілі яшчэ па чарцы.
– Як, кажаш? – задумаўся рэжысёр. – Як атрымліваецца.
– Атрымліваецца па-рознаму, – заўважыў сцэнарыст. – Можна
знайсці і апраўданне: жыццё адно, усё мінецца.
– Нешта мы надта расфіласофстваваліся, – сказаў, устаючы з крэсла, рэжысёр. – Ясна, што патрэбна яшчэ адна бутэлька. А то, чаго добрага, зараз пачнём разважаць пра сэнс існавання.
Ён выйшаў, а па вяртанні яго чакала новая неспадзяванка.
– Паслухай! – сказаў сцэнарыст. – Калі мы паважаем самі сябе, дык павінны адмовіцца.
– Ад чаго? Ад выпіўкі?
– Ад фільма, – сказаў сцэнарыст.
– Як гэта адмовіцца? – адразу і не ўцяміў рэжысёр.
– Проста. Давай адмовімся, і кропка. Ва ўсякім разе, я адмаўляюся.
– Ды ты не ў сваім розуме.
– Той вар’ят быў адзіным чалавекам, хто асмеліўся пратэставаць.
– Што, што? – паказерыў вочы рэжысёр. – Але ж ты…
– Вазаў, – растлумачыў сцэнарыст. – Фінал «Пад ярмом».
– Вазаў! Можа, ты ўявіў сябе Вазавым? Ды хочаш адмаўляцца…
– Я не Вазаў, вядома, – адказаў сцэнарыст, – але грошы магу вярнуць.
– Ты падумай толькі, што вярзеш? Мы знялі ўжо трэцюю частку фільма, як гэта ты будзеш адмаўляцца?
– Вельмі проста. Паеду ў Сафію і заяўлю, што ад сцэнарыя адмаўляюся. Заўтра ж. Такое права ў мяне ёсць, га?
– А ты ведаеш, што будзе пасля таго? Табе памераюць тэмпературу і адправяць лячыцца. А я мушу адзін тут заканчваць фільм.
– Не давядзецца, бо заўтра разам паедзем у Сафію. Я ведаю цябе, ты сумленны чалавек.
– Гаворыш глупства, – пачаў злавацца рэжысёр. – Сумленны чалавек!.. Як быццам пішаш мне характарыстыку на пасаду начнога вартаўніка. Тады дабаў, што я наогул чалавек прагрэсіўны!
– Ты гэтакі і ёсць, – сказаў сцэнарыст. – Ты злуешся, але ты іменна гэтакі. Адно што крыху баязлівы.
– А ты ўзнагароджаны крыжам за храбрасць.
– Мы павінны адмовіцца, – настойваў сцэнарыст. – Як ты не разумееш, мы пражылі палавіну жыцця.
У пакоі зноў з’явіўся прывід самотнага сланечнікавага палетка і жанчыны, якая ляжала там, дзе пачыналіся зараснікі травы.
«Чаму я не крыкнуў, – думаў сцэнарыст, – чаму не спыніў яе, чаму не збег уніз?.. Чаму не сказаў ёй хоць аднаго слова?»
Ён наліў у чаркі светлага віна, падышоў да акна і паглядзеў на двор – цёмныя сілуэты дрэў ледзь угадваліся, змрок паглынаў увесь парк, і пад вокнамі не прайшоў ніводзін чалавек.
«Сузіральнік… – думаў пра сябе сцэнарыст. – Мы ператварыліся ў сузіральнікаў, што хочаш няхай адбываецца каля нас, а мы нават рукой не варухнем, не ўмяшаемся… Ужо ні ў што не ўмешваемся, ні да чога нам справы няма, толькі глядзім і маўчым… Чаму так? Чаму?..»
– Аб чым задумаўся? – парушыў маўчанне рэжысёр.
– Яна не згадзілася, не прыняла здзелкі, а вось мы з табою жывы-здаровы, – адказаў туманна сцэнарыст. – Але цяпер я ведаю, што рабіць, ведаю.
Ён павінен адмовіцца. павінен пісаць – як з самага пачатку, павінен пісаць сур’ёзна. Усе кампрамісы, усе несумленныя павароткі ў жыцці, маленькія падманы кленчылі перад ім, глядзелі ў вочы і чакалі – якое ж рашэнне прыме ён.
– На гэты раз адступаць няма куды, – сказаў сцэнарыст. – Дык ідзём на станцыю?
Рэжысёр уважліва паглядзеў на яго, каб пераканацца, што той гаворыць сур’ёзна, узяў у руку поўную чарку і пачаў засяроджана разглядваць яе на святло.
– Я цябе разумею, – прамовіў нарэшце, – але давай скончым работу. Наступны фільм зробім такі, як ты хочаш.
– Не, – запярэчыў сцэнарыст. – Трэба адмовіцца і ад гэтага, ён прыдуманы, значыцца – не сапраўдны. Калі пачынаць, дык пачынаць спачатку.
– А чаму ты маўчаў, калі абмяркоўвалі сцэнарый? I навошта наогул ты яго напісаў? Навошта прапанаваў?
Ён адным духам выпіў віно.
– Наогул, што ты сабе думаеш? Свет хочаш перавярнуць? Думаеш, цябе сустрэнуць апладысментамі?.. Што ты сабе думаеш, каго з сябе строіш? Вазава? Можа, уяўляеш сябе аўтарам «Пад ярмом»?
– Калі мне было яго напісаць? – уздыхнуў сцэнарыст. – Хоць бы таму, што не было часу. Ведаеш жа, час – гэта грошы… Але цяпер хачу ўсё ж напісаць нешта людскае. Калі пасля гэтага не напішу, дык ужо ніколі не напішу… Разумееш? Калі не адмоўлюся ад гэтага фільма, ужо ніколі не напішу.
– Не заракайся! – параіў яму рэжысёр. – Не заракайся ты ўжо гэтак!..
– Дык на станцыю едзем? – спытаў у адказ сцэнарыст, гледзячы яму ў вочы.
– Ты плюнь на гэты раз, закрый вочы на ўсё, а наступны свой сцэнарый напішаш як захочаш.
– Не ўжо, – сказаў сцэнарыст. – Пайшлі.
– Не ў сваім розуме чалавек, – паківаў галавой рэжысёр. – Пачакай, зараз прынясу яшчэ бутэльку.
Зноў налівалі ахалоджанае віно, пілі, яно нястрымна разбягалася па жылах, гарачыла кроў.
– Нельга так, няўжо ты не разумееш? – гаварьіў сцэнарыст. – Нельга так жыць, як мы з табой, трэба па-людску… Няўжо ты не бачыш, нас ужо нішто, апрача ўласнага становішча, не трывожыць, хіба ты не бачыш?
– Затое цябе занадта ўсё гэта трывожыць, – папракнуў рэжысёр. – А калі жыццё такое? А калі гэта натуральнае развіццё падзей, калі так і павінна быць, калі такое закладзена ў чалавеку?..
– Не згодзен!.. Проста табе вельмі б хацелася, каб так і было. Значыцца, у адных закладзена, а ў другіх – не, гэтак? Значыцца, у нас з табой закладзена, астатнія не ў лік, га? Ці ты не заўважаеш, як жыццё праходзіць міма нас, а мы, замест таго каб умяшацца, хаваемся ад яго за фразамі! I за фільмамі!.. Ці ты не бачыш?.. Няўжо ты, калі застаешся сам-насам, ноччу ці нават удзень калі-небудзь, няўжо хоць зрэдку не задаеш сам сабе пытанняў? Ці бываеш ты шчыры хоць перад самім сабой?..
– У мяне дзеці, трое, сам-насам быць не выпадае.
– Ва ўсіх нас дзеці, – запярэчыў сцэнарыст, – дзеці тут ні пры чым. Я пытаюся ў цябе пра іншае. Ты сам добра ведаеш, пра што…
– Я таксама пытаюся: чаму ты, гэтакі разумны, не падумаў пра ўсё гэта раней, калі садзіўся пісаць? – усклікнуў рэжысёр. – Дзе быў твой розум?.. Дзе было тваё сумленне?.. Чаму ты толькі цяпер спахапіўся? З-за гэтай маладзіцы? А калі б яна не ўтапілася?.. Мы ўжо зрабілі палавіну фільма!.. Дык навошта вы пішаце? Навошта сачыняеце?.. Адкажы ты мне! Навошта?..
Было тры гадзіны ночы, калі абодва яны разам вырашылі ісці на станцыю. Узялі па газавай лямпе і няпэўнымі крокамі выйшлі на гасцінічны калідор.
– Спяць! – заўважыў сцэнарыст. – Спяць спакойненька. Сняць сны!..
– Дык ноч жа, – адказаў рэжысёр.
– Яны спяць і ўдзень. У іх заснула сумленне, для іх усё абыякава. Выпілі піўца, паглядзелі тэлевізар і – пад коўдру.
– Гэй, уставайце! – закрычаў раптам рэжысёр. – Хопіць спаць!!! Па-ад’ём!..
Крык ягоны прагрымеў у пустых калідорах і апаў на чырвоныя дывановыя дарожкі.
– Няхай спяць! – супыніў яго сцэнарыст. – Няхай спяць на сваіх мяккіх падушках!.. Але цікава, хто што сніць цяпер.
– Што яны сняць? – азваўся рэжысёр. – Глупства, вось што яны сняць. Што можа сніцца чалавеку – ён бяжыць, бяжыць, задыхаецца, а нейкі вялізны чалавек гоніцца за ім, нарэшце даганяе, навісае над ім зверху, чаравік большы за яго, не кажучы пра нагу, а ён спацелы, здранцвелы, топчацца на адным месцы і не можа варухнуцца ні на сантыметр.
– I я ў сне часта бягу, – прызнаўся сцэнарыст. – Бягу, бягу, здаецца, вось-вось задыхнуся, ногі мае цяжкія, быццам алавяныя, і раптам бачу – паўз мяне коцяцца адсечаныя галовы… I прачынаюся. Альбо сняцца нейкія дрэвы, жанчыны…
Яны прайшлі каля адміністратаркі, якая драмала, выйшлі на вуліцу, на асфальтаваны пляц перад гатэлем – будыніна была цёмная і ціхая. Крыху пастаялі, паглядзелі, потым павярнуліся і пайшлі ў цемру.
Яны ішлі пустымі вуліцамі гарадка, трымаючы перад сабой газавыя лямпы, з якіх пырскала жоўтае святло, час ад часу прысланяліся да якой-небудзь агароджы, адпачывалі, потым ішлі далей – на чыгуначны вакзал.
Горад спаў, і крокі іх гулка аддаваліся ўздоўж брукаваных вулачак, заляталі ў двары з металічнымі агароджамі, поўныя клапатліва дагледжанай асмы і акуратна падрэзаных ружаў, біліся ў шчыльныя, непрабіўныя аканіцы, у замкнёныя моцныя дзверы з надпісам «гараж», у закратаванае тоўстае шкло жалезных дзвярэй…
– Спяць! – дзівіўся сцэнарыст. – Спяць – кожны ў сваёй пасцельцы, кожны са сваім рахуначкам, са сваім разуменніцам, са сваімі планчыкамі…
– Можа, разбудзім? – прапанаваў рэжысёр.
Ён кінуўся да бліжэйшага дома і пачаў націскаць кватэрныя званкі. Ды людзі спалі моцна, ніводная кватэра не азвалася на доўгі званок.
– Спачываюць грамадзяне, – канстатаваў сцэнарыст, – поруч з грамадзяначкамі. Спяць непрабудным сном.
Яны ішлі далей.
– Гэтулькі многа дамоў, – дзівіўся стомлены сцэнарыст, – проста паверыць цяжка, цэлы горад спіць, хоць здымай кінасюжэт…
– Ты мне пра кіно не ўспамінай нават, – азваўся рэжысёр. – Вырашылі ж – кіно мы больш не робім…
– Не, мы вырашылі, што будзем рабіць толькі сапраўднае, вось што мы вырашылі.
– Ага, праўда… Толькі сапраўднае…
Насустрач ім засвяцілі аўтамабільныя фары, паволі выплыў і сілуэт машыны.
– Міліцыя! – усклікнуў рэжысёр.
Машына пад’язджала ўсё бліжэй, з фараў, здавалася, сыплюцца іскры.
– Ідзі роўненька… Глядзі перад сабой, не азірайся, – сказаў сцэнарыст. – Вялікая справа…
Машына паволі праехала каля іх і павярнула ў бліжэйшую вуліцу.
Невялікая станцыя патанала ў цемры, амаль схаваная навіслымі над ёй старымі дрэвамі. Манатонна цурчэла вада з адкрытага крана, перон быў пусты, толькі нейкі белаваты сабака, кульгаючы, перабег пуці і знік у цемры.
Мужчыны пастаялі на пероне, зазірнулі ў залу чакання, але там нікога не было, нарэшце пачалі стукаць у акенца білетнай касы.
– Дайце нам білеты! – крычаў рэжысёр. – Білеты ў Сафію!..
– Спяць і тут, – сказаў сцэнарыст.
– Ды што гэта такое, нарэшце! – абураўся рэжысёр. – Увесь горад спіць. Атэль спіць, грамадзяне спяць, станцыя – і тая спіць. Як гэта можна!..
– Спячае царства, – падтрымаў сцэнарыст. – Царадворцы спяць, спяць сабакі, і мухі нават спяць. У паветры.
– Не, адзін сабака не спіць, – азірнуўся рэжысёр. – Прабег нядаўна.
Сцэнарыст пабразгаў яшчэ крыху ў акенца білетнай касы і махнуў рукой.
– Паедзем без білетаў. Хіба нас могуць затрымаць нейкія там білеты?
– Пайшлі на цягнік! – згадзіўся рэжысёр.
Рушылі да чатырох таварных вагонаў, якія стаялі на першым пуці. Калі пераходзілі пуць, рэжысёр паслізнуўся на прамасленых рэйках, і лямпа ў ягонай руцэ разбілася з трэскам. Агнём яму апякло руку, ён трос ёю і лаяўся. Сцэнарыст дапамог яму ўстаць, абабіў пыл са штаноў, і яны зноў падаліся да вагонаў.
Падышлі, абышлі вакол іх, агледзелі і здзівіліся.
– Дык гэта ж як быццам таварныя, – загаварыў рэжысёр. – У гэтым клятым гарадку нават вагонаў людскіх няма. Адны таварныя!.. Але што гэта капае з маёй рукі?..
З рукі капала кроў. Параніў руку пры падзенні. Сцэнарыст дастаў насоўку, перавязаў парэзанае месца, але, успомніўшы нешта, развязаў:
– Не, трэба дэзінфіцыраваць, каб заражэння не было.
– Аднак дзяжурнай аптэкі паблізу няма, – азірнуўся рэжысёр. – I наогул, наўрад ці ёсць тут хоць адна аптэка – дужа сумняваюся.
– Памачыся на руку, – прапанаваў сцэнарыст. – Пакуль знойдзем аптэку, прапусцім цягнік.
– Як гэта – прапусцім? Мы будзем стаяць тут да апошняй кроплі крыві!
– Да апошняй не трэба, – параіў сцэнарыст, – ты вось уласным сродкам апрацуй парэз.
– Ты маеш рацыю, – згадзіўся нарэшце рэжысёр.
Ён адвярнуўся спіной і пачаў дэзінфіцыраваць балючае месца. Потым сцэнарыст перавязаў яму руку сваёй насоўкай і паляпаў па плячы.
Яны паселі на рэйкі, паставілі побач лямпу, і пачалі чакаць цягніка. Было цёмна, іх агортвалі пахі жалеза, дыму, шлаку, недзе за пуцямі нястройна квакалі жабы, як быццам перабіваючы адна адну. Мужчыны прымоўклі, заслухаўшыся ў начныя гукі.
– Сядзім на гэтых рэйках, як тая Анна Карэніна, – нечакана нагадаў сцэнарыст. – I чакаем цягніка…
– Што ты хочаш гэтым сказаць? – насцярожыўся рэжысёр.
– Тое, што сказаў: сядзім тут, як тая Анна Карэніна.
– Намякаеш?
– Што намякаю? – не разумеў другі.
– Ужо што б ні здарылася, будзем сядзець, – сказаў рэжысёр. – Мы нават кроў пралілі, і дарогі назад няма.
– Назад і гаворкі не можа быць, – падхапіў другі. – Каб ты ведаў, колькі разоў мне хацелася схапіць шапку ды… Але ўсё нешта не рашаўся. А на гэты раз – усё.
Гэтак сядзелі яны на рэйках, перагаворваліся, а ноч непрыкметна сцякала і сцякала паўз іх, паўз маленькую станцыю, і за ёй паволі надыходзіла ранішняя прахалода.
Рэйкі раптам задрыжалі, у ранішнім мораку пачуўся перастук колаў, прапішчаў далёкі гудок. Ішоў цягнік. Яны ўскочылі на падножку апошняга вагона, з цяжкасцю зачынілі дзверы.
У мігатлівым ранішнім мораку засталася свяціць газавая лямпа, якую яны, забыўшыся, пакінулі каля рэек. Дрыготкае святло аддалялася, мігцела, нарэшце растала ў раніцы.
Яны ўвайшлі ў калідор вагона.
У пустых купэ качаліся і пазвоньвалі пустыя бутэлькі з-пад ліманаду, там-сям драмаў які-небудзь падарожнік, нацягнуўшы на галаву пінжак, на адчыненых вокнах паласкаліся занавескі.
Зайшлі ў свабоднае купэ, сцэнарыст адкрыў акно, і свежае паветра ўдарыла ў твары. Цягнік імчаўся, паветраны паток біў у твар, у галаву, калмаціў валасы, прымушаў напружваць павекі.
За акном развіднівала, перад вачамі застракацелі жоўтыя плямы несабранай кукурузы, уперамешку з чорнымі палосамі ўзаранай зямлі. Святло асенняй раніцы паступова напаўняла купэ.
У цягніку размова не клеілася, і неўзабаве яны сцішыліся, ехалі моўчкі, кожны глядзеў перад сабой, засяродзіўшыся на сваіх думках.
Ранішняе паветра, якое ўрывалася ў адкрытае акно, прачысціла галовы, яны адчулі сябе згаладалымі. Але ў цягніку, мабыць, вагона-рэстарана не было, ды і час надта ранні, трэба было цярпець да якой-небудзь вялікай станцыі.
Колы звонка спявалі сваю мелодыю, цягнік імкліва перасякаў рэчкі, акацыевыя ляскі, у акне мільгалі тэлеграфныя слупы…
Засталася ззаду і вялікая рака з астравамі асенніх колераў, з буксірамі і рыбацкімі лодкамі. Знік з вачэй і заспаны гарадок, ён, пэўна, ужо недзе абуджаўся – паціху-патроху, без спешкі і трывогі. Стройныя рады бетонных калкоў у вінаградніку прачэрчвалі раўніну, і яна здавалася аплеценай густой сеткай…
Адчуванне голаду пачало даймаць усё больш і больш, хацелася і піць, а цягнік імчаў ды імчаў наперад, у купэ, акрамя іх, нікога не было, не адступалася ад іх толькі вострае адчуванне голаду. Яны ўжо забыліся на гэтае адчуванне, гадоў трыццаць яны ўжо не ведалі нічога падобнага.
Абодва сціскалі перасохлыя вусны і думалі кожны пра сваё.
Рэжысёру ўспомніліся галодныя гады, прадуктовыя карткі і драўляныя атопкі, у якіх хадзіў у школу.
Потым думкі ягоныя пераскочылі ў гады, калі працаваў у кінахроніцы і рабіў няўдалыя захады перайсці ў кіно, мастацкае; усплыло ў памяці і яшчэ больш даўняе – як у новым горадзе ствараўся тэатр, будынак якога таксама яшчэ толькі ўзводзіўся, і як усё было новае – тэатр, горад, яго жыхары… Давялося пакінуць тэатр, шкада, толькі стварыў яго, а праз два гады павінен быў пакінуць, а больш практычныя людзі засталіся кіраваць ім…
Затым убачыліся спалоханыя жончыны вочы, яны глядзелі на яго вінавата і з дакорам, што расслабляла яго, размякчала, напаўняла вочы вільгаццю… Цень страху ў вачах жонкі, што стаіўся недзе глыбока, незаўважны для іншых, цень пастаяннай трывогі за яго, за дзяцей, заўсёдная яе гатоўнасць узяць віну на сябе, ахвяраваць сабой ехалі разам з ім у купэ, ні на хвіліну не знікалі, стаялі ў яго вачах.
Ён уявіў сабе горкія зморшчыны каля яе вуснаў, прымірэнчую ўсмешку, якая з’яўлялася заўсёды, калі ён паведамляў кепскую навіну, вочы – як у вінаватага сабакі, гатовага прыняць пакаранне…
Рэжысёр выйшаў на першым жа супынку.
– Ты як хочаш, я сыходжу, – сказаў ён. – Вяртаюся.
Сцэнарыст нічога на гэта не адказаў, працягваў глядзець у акно.
Рэжысёр моўчкі выйшаў з купэ, саскочыў на шчэбень палатна і, не азіраючыся, падаўся цераз пуці. Ражкі насоўкі, якой была перавязана яго рука, нагадвалі заечыя вушы.
Цягнік, тузануўшыся, паехаў далей, пакідаючы за сабой паўстанак і самотную постаць рэжысёра, які стаяў на пероне і чакаў зваротнага цягніка. Спачатку павольна, а потым усё хутчэй і хутчэй паплылі ў акне дрэвы і палеткі, асліныя запрэжкі на дарогах, з якіх махалі рукамі дзеці, пераезды. Цягнік перасякаў раўніну, імчаў у восень, купэ плавала ў мяккім святле.
Калісьці, шмат гадоў назад, і ён сядзеў на гэтакім асліным вазку і шырока адкрытымі вачамі глядзеў на імклівы цягнік.
Можа, і тады хто-небудзь сядзеў гэтак у вагоне ля акна і глядзеў, дык ці заўважыў у тое кароткае імгненне осліка, запрэжанага ў вазок, і хлапчука ў ім?
Ці, можа, ён азіраў у той момант далёкія пагоркі і думаў пра нешта сваё? Або проста плюснуў вачамі, вочы самі сабой міргнулі, – усяго толькі імгненнае самаадвольнае ўздрыгванне, і ослікава запрэжка з хлопчыкам пралятае, знікае ў прасторы і часе, незаўважная, нібыта яе і не існавала. Вось гэтак, на нейкае імгненне, заплюшчыў вочы, толькі міргнуў і прапусціў нейчае жыццё, яно прайшло міма, а ты не заўважыў, нават не здагадваешся пра яго існаванне.
А мы, падарожнікі ў цягніку жыцця, ці не робім тое самае, калі на нейкі момант, як нам здаецца, на кароткае імгненне закрываем на нешта вочы – усяго толькі імгненны самаадвольны рух, якога не пазбегнуць, і мы прапускаем нешта важнае – нейчае жыццё або нейчы адчай, – проста не заўважаем, як быццам яно і не існуе. I пралятаем міма з заплюшчанымі вачамі, а яно застаецца ззаду, недзе там, далёка, у аслінай каламажцы, між асенніх траў, і марна махае нам услед рукой.
I колькі доўжыцца такое імгненне невідушчасці? Ці не бывае так, што ўсё жыццё? I што ўрэшце вымушае людзей заплюшчваць вочы?
У той час цягнікі праходзілі далей, а ослікава запрэжка зварочвала па затравянелай дарозе ў вінаграднік. Спыняліся на іхнім вінаградніку, бацька распрагаў осліка, браў на плячо выпэцканы медным купарвасам апырсквальнік. Зацягваўся яшчэ некалькі разоў цыгаркай, пакуль не пачынала прыпякаць у пажаўцелыя пальцы, кідаў акурак на дол і няспешна ішоў па міжраддзі. За ім пільна сачылі вераб’і, што панасядалі на пудзілавай галаве, як быццам стараліся нічога не выпусціць з поля зроку; на супрацьлеглым канцы вінаградніку віўся сіняваты дымок, адтуль цягнула гарэлым.
Бацька паступова губляўся ў міжраддзі лазы, а ён і ослік паглыбляліся ў свае клопаты. Ослік задумліва клыпаў травяністай сцяжынай, час ад часу спыняўся, каб нешта праверыць, і скептычна круціў галавой, як той сельскі фельчар, калі раз у год правяраў гігіену ў жыхароў. Зрэдку ослік без ахвоты адскубваў травы і сунуўся далей, інспектуючы вінаграднік.
Хлапчук, застаўшыся адзін, запрагаў у вазок двух вогненных коней і пускаў іх наўздагон цягніку, даганяў яго і пачынаў спаборніцтва – хто каго перагоніць. Яны імчаліся навыперадкі, аж пакуль цягнік не казаў «даволі», цяжка ўздыхаў і выпускаў чорны дым перад якім-небудзь прыпынкам. Малец тады паварочваў сваіх коней, імчаўся назад, да невялікага вінаградніку, дзе карэнне лазы ад старасці пабурэла, да бацькі, што ішоў паміж лозаў размераным крокам з апырсквальнікам, да осліка, які качаўся па зямлі пад старым арэхам.
У такой каламажцы прайшло яго дзяцінства, яна, бывала, парыпвала праз усё лета ў вінаградніку і на кукурузным полі, пад спелымі галовамі сланечніку, на пыльных прасёлачных дарогах і нарэшце спынялася на двары, які ўпіраўся ў дунайскі бераг, а там, каля вады, маці мыла бялізну, ляскаў яе пранік, раўнамерна пабліскваючы на летнім сонцы.
Яго дзяцінства праходзіла ў суседстве з авечкамі, з курамі і гусямі, з сабакам – ужо такім старым, што глядзеў як чалавек; у памяці засталіся лютыя халады і свіст ветру, які гнаў снег па замерзлай рацэ; мамалыга і ранішні сырадой, які падносіла маці, пабудзіўшы яго, а знадворку чуўся шум і трэск лёду на вялікай рацэ; тры кніжкі са стракатымі і абтрапанымі вокладкамі, у якіх любіў разглядваць малюнкі, казкі, што расказвала маці вечарамі, рыба, якую лавіў разам з суседскімі дзецьмі з берага ў каранішчы прыбярэжных дрэў; купанне ў рацэ і вячэрнія вогнішчы пад ціхамірнае дыханне авечак і спевы цыкадаў, што даносіліся з усіх бакоў.
I вось ён едзе ў цягніку, якога калісьці даганяў на вогненных конях, сядзіць у купэ, і за акном пралятаюць кукурузныя палеткі, аранжавыя агні сланечніка, рыпучыя асліныя запрэжкі, а дзеці, якія сядзяць у іх, махаюць рукамі ўслед цягніку і смяюцца.
Ён раптам падумаў пра таго чалавека, які ў яго маленстве сядзеў у вагонным акне і прамчаўся з цягніком паўз іхнюю каламажку. Дзе ён цяпер і ці жывы ён? Як ён жыў усе гэтыя гады? Ці быў шчаслівы, ці былі ў яго дзеці? Ці кахаў сваю жонку? Пакутаваў ці жыў бесклапотна, ці шанцавала яму ў жыцці і як пражыў ён гэтыя гады – як песню праспяваў, лёгка і весела, не заўважаючы, як бяжыць час?..
I пра іншае думаў ён, назіраючы, як у акне прабягаюць асеннія пейзажы. Ці ўспомніць яго калі-небудзь, пасталеўшы, тое дзіця, што нядаўна махала яму з воза ручкай? Ці задумаецца калі-небудзь над тым, як прайшло ягонае жыццё? Ці ўзнікнуць у яго гэтыя самыя пытанні, ці падумае, як ён жыў, быў шчаслівы ці не, ці прыйшлося пакутаваць, ці кахаў сваю жонку і наогул ці шанцавала яму ў жыцці?
Цягнік імчаў сабе наперад і ніякіх адказаў не даваў.
Ці быў шчаслівы? Ці пакутаваў? Ці шанцавала яму?
Сцэнарыст спахапіўся, што, сам не жадаючы таго, задае гэтыя пытанні самому сабе.
Ці быў ён шчаслівы, як прайшло ягонае жыццё? Глупства, не хапала яшчэ займацца самааналізам, падвядзеннем жыццёвых рахункаў. Вар’яцтва нейкае!..
Ці быў шчаслівы?
Скончыўшы вясковую школу, паступіў у гімназію ў гарадку. Асенняй слотай і вясной мясіў гразь, пад нагамі шамацела апалае лісце, калі ён адольваў дарогу ў сем кіламетраў – праз нізкарослы лес і балоты, па беразе вялікай ракі, якая часта разлівалася да палеткаў, а вечарам тым жа шляхам – назад. Зімою ўсё скоўваў холад, выла мяцеліца, а на лёдзе па рацэ іншы раз мільгалі чорныя кропкі гнаных сцюжай ваўкоў. Тады хадзіць кожны дзень і думаць не было чаго, і ён жыў у далёкай радні, што пераехала ў гарадок. За мех кукурузнай мукі яны саступалі яму адзін з двух сваіх невялікіх пакойчыкаў. Жыў ён там яшчэ з адным вучнем, бацька якога замест грошай таксама прывозіў гаспадарам мех мукі і кавалак сала. З таго часу ён і прывык жыць у чужых людзей, затойваць дыханне, праходзячы каля дзвярэй іх пакоя, адчуваць сябе заўсёды вінаватым, хоць нічога не ўтварыў, і ўсміхацца, калі нехта чакаў ад яго гэтага.
Так што пазней, калі прыехаў у Сафію вучыцца ва універсітэце, ён ужо валодаў мастацтвам жыць у гаспадароў, на паддашках і ў цесных кутках, яшчэ з некім ці адзін, умеў перамыць шмат бялізны маленькім кавалачкам мыла, прадаваць дрыжыкі пад тонкай коўдрай і міла гаварыць з гаспадарамі. Ён падпарадкаваўся такому жыццю, і нават яго арганізм прыстасаваўся – ніколі не хадзіў больш аднаго разу ў вечна заняты і перагружаны туалет вялікага студэнцкага падстрэшша, дзе заўсёды стаяла чарга да адзінага рукамыйніка.
У Сафіі ён пачаў жыць дваістым жыццём.
Адна палавіна ягоная была са старым белым плашчом, які ад частага мыцця і прасавання быў як накрухмалены, з фасолевай поліўкай і мыццём місак у сталоўцы, з ацынкаванай балеяй, у якой мыў сарочкі, а потым сушыў на даху, адганяючы галубоў. Стомлены і адубелы, у цёплай універсітэцкай бібліятэцы ён засынаў, але спаў гэтак, што нават сусед не мог угадаць – ён выглядаў проста як засяроджаны, заглыблены ў самога сябе чытач.
Зімою стары белы плашч ад холаду не ратаваў. Ён паддзяваў пад яго як мага больш адзежак, але была нязручнасць – па-першае, нідзе не мог распрануцца як чалавек. Людзі маглі падумаць, што абакраў нейкую вязальшчыцу світэраў. А другое, пяць гадзін сядзець як запакаваны ў белы плашч з усімі адзежкамі пад ім ды яшчэ ў цёплай аўдыторыі было звыш чалавечых сіл, і ён вытрымаў такое ўсяго некалькі дзён. Яго ратавала бібліятэка, утульная, цёплая, надзейная універсітэцкая бібліятэка – у адным плашчыку мерз паўгадзіны ў трамваі, але потым акунаўся ў мора цеплыні і ўтульнасці, чытаў, дасыпаў, марыў…
Гэтакім чынам эканоміліся грошы – на ацяпленні і адзежы, а разам з тым нічога іншага не заставалася, як многа чытаць, вельмі многа. З таго часу кніжны дух напаўняў яго спакоем і пэўнасцю, ён з радасцю акунаўся ў яго, кнігі сталі яго супольніцамі, заступніцамі перад рэальнасцю жыцця. Сярод іх ён адчуваў сябе заўсёды ўпэўнена і надзейна.
Там, у бібліятэцы, напісаў і першую сваю работу, якую занёс у студэнцкую газету, і яе, на яго здзіўленне, адразу ж надрукавалі. Гэтак пачаліся ягоныя вандроўкі па рэдакцыях, ён паступова пачаў уцягвацца ў журналісцкія нетры з люднымі рэдакцыйнымі аддзеламі, з буфетамі, дзе пахла кавай і сасіскамі з гарчыцай, прывыкаць да настойлівага стуку тэлетайпа і калідорнай мітусні, да вострага паху друкарскай фарбы і шолаху свежага нумара газеты, якая толькі што выскачыла з ратацыйнай машыны, і цябе ахоплівае незвычайнае пачуццё акрыленасці, калі бачыш у ёй сваё імя, яшчэ і яшчэ раз спыняеш на ім свой пагляд, каб зноў і зноў адчуць задавальненне.
Хадзіў у тэатр, гадзінамі праседжваў у кіназалах, з прыяцелямі ў карчме каля Арлова моста за чаркай, пасля чаго звычайна вяртаўся да сябе на паддашак.
Там, блізка да галубоў і тапаліных вершалін, бліжэй да дажджоў, якія барабанілі ў дахавае акно якраз над галавой, нараджалася яго другое жыццё. Тады ён выкідаў свой стары белы плашч, станавіўся вядомым пісьменнікам, атрымліваў прэміі, з нагоды сваіх прэм’ер кланяўся са сцэны публіцы.
Выдуманы ім свет паступова разрастаўся, з’яўляліся новыя людзі, новыя рэчы, падзеі, і ўсё было такое праўдзівае, з такімі падрабязнасцямі, гэтак узаемазвязана, з такімі жыццёвымі перыпетыямі, што, каб расказаў усё гэта каму-небудзь, той без ніякіх сумненняў прыняў бы ўсё гэта за чыстую праўду. Выдуманае ім жыццё было, па сутнасці, як рэальнае, яно перапляталася з рэальным жыццём, паўтарала яго, толькі ўсё ў ім пачыналася з выдумкі, выдумка была ў пачатку ўсяго, а канца не было.
Гэтак і жыў ён – паміж сапраўдным і прыдуманым жыццём.
Але ў канцы вучобы яго прызямліла адна энергічная дзяўчына, якая заканчвала французскае аддзяленне. Яна і ўлавіла яго, калі ён плаваў у аблоках свайго дзівакаватага змешанага жыцця, і ажаніла на сабе.
Яшчэ пры першай іх сустрэчы ў гатычным калідоры старой часткі універсітэцкага будынка яна нейкім чынам разгледзела, што гэты сімпатычны і фізічна моцны хлопец, па сутнасці, бездапаможны. «Як дзіця, якое згубіла маці», – вызначыла яна.
I адразу спыталася, ці няма ў яго выпадкам цыгарэт.
Цыгарэты выпадкам былі, яны закурылі, і ён па звычцы сваёй адразу пачаў фантазіраваць, як дні праз два запросіць яе ў кіно, потым на каву, а праз два тыдні, мажліва…
Большага ўявіць сабе ён не паспеў, таму што дзяўчына ўважліва паглядзела на яго, узяла за руку і сказала:
– Пайшлі.
Дзяўчына завяла яго ў ягоную каморку на паддашку, і, пакуль ён стараўся прыдумаць, як схаваць свае чорныя шкарпэткі, што сушыліся на акне, яна лягла на ложак і пачала з цікавасцю назіраць, як ён сноўдаецца туды-сюды, пачырванелы і разгублены, не ведаючы, што рабіць і з чаго пачаць – ці то расшнўроўваць чаравікі, ці расшпільваць кашулю. Ці наогул кінуцца ў дзверы і ўцячы.
Яна засмяялася, пацалавала яго і расшпіліла яму кашулю.
Потым жыццё пацякло сваім шляхам – яны ажаніліся, ён апусціўся на зямлю і пачаў паволі, але ўпэўнена пасоўвацца наперад. Чалавек ён быў з галавой, упарты, ад свайго не адступаўся, працаваў не шкадуючы сябе, калі браўся за што, дык ужо рабіў. Род яго жонкі быў шакіраваны яе выбарам. Бацькі паверыць не маглі, што яна ўпадабала яго, былі перакананыя, што гэта ён нейкім чынам прымусіў іх дачку выйсці за яго.
У доме з тонкімі гардзінамі на вокнах, венскімі крэсламі і кафлянымі грубкамі ў пакоях, з піяніна і пісанымі алеем партрэтамі членаў роду на сценах, з цяжкімі персідскімі кілімамі і шафамі, набітымі фамільным срэбрам, для яго не хапала паветра. Ён скурай сваёй адчуваў прыхаваную непрыязнасць, угадваў яе ў крывых усмешачках шматлікіх цётак і дзядзькоў, дзядуль і бабак, якія прыходзілі падзівіцца, быццам яго знайшлі ў джунглях. Ён чытаў грэблівасць у іх паглядах, грэблівасць і шкадаванне Марыяны – гэтак звалі яго жонку.
Кепска жылося ў гэтым старым родзе, заўсёды гняло адчуванне віны, як у злачынцы, што апынуўся ў доме сваёй былой ахвяры, пазбавіцца гэтага ён не мог нават ноччу.
Увесь род быў перакананы, што гэты шлюб праіснуе нядоўга, і рабілася ўсё магчымае, каб скасаваць яго найхутчэй.
Марыяна, аднак, не дазволіла ўмешвацца ў сваё жыццё, яна сышла з бацькавага дома, прывёўшы ў жах усіх дамашніх, і яны перайшлі на прыватную кватэру.
Жылі цяжка, памногу працавалі, кватэрная плата была бязбожная, хутка з’явілася і дзіця, і яны павінны былі з усімі цяжкасцямі спраўляцца самі без нічыёй дапамогі. Але ён быў упарты і цягавіты, усё перажылі і больш не вярнуліся ў той дом, які застаўся яму чужы, у якім ніколі не даравалі яму вясковае паходжанне, асліную каламажку і ўсё тое, што было яго сутнасцю. Засталося наведванне старых у нядзелю, чай з кексам і дзве бясконцыя гадзіны між карункавых гардзін і срэбраных прыбораў ды нацягнутая ўсмешка, якая знікала з яго твару, як толькі зачыняў за сабою дзверы.
Восень мінала за восенню, дні беглі таропкія, хапаткія, у іх з’явілася другая дачка, ён пісаў апавяданні, безаглядныя, вострыя, поўныя жыцця, канфліктаў, і яны яму падабаліся самому, бо і ягонае жыццё было такое. У той час ён пачаў пісаць і для кіно – экранізавалі некалькі яго апавяданняў, кіно яго захапіла, ягоных фільмаў паступова сабралася парадкам, і кіно стала ягонай прафесіяй…
Цягнік збавіў хуткасць, у акне замільгалі таварныя вагоны, паплылі сцены запыленых складаў, у адкрытае акно пыхнула парай ад манеўровага лакаматыва, які сноўдаў па суседняй лініі. Прыбывалі на станцыю…
Ён адчуў, на гэты раз асабліва востра, што галодны, з учарашняга вечара ў роце нічога не было.
Купіў бутэрброд у цэлафанавай абгортцы, разарваў абгортку і пачаў хапатліва есці яшчэ цёплую вараную каўбасу. Хлеб быў чэрствы, відаць, яшчэ пазаўчарашні, ён заўважыў даўно гэтую заканамернасць перонных бутэрбродаў: калі каўбаса свежая, дык, значыць, хлеб будзе чэрствы, і наадварот – свежы хлеб, дык каўбаса ў ста выпадках са ста аж пачарнелая.
Цягнік зноў рушыў, вагонныя колы загрукаталі па жалезным мосце над ракой, унізе на рацэ каля зарослага чаротам берага чалавек у сініх сподніках мыў каня, конь неспакойна задзіраў галаву, нарэшце вырваўся і ўвайшоў у раку. Цягнік пабег хутчэй, конь і чалавек, што, пэўна, мацюкаўся на каня, зніклі з вачэй, зноў у акне прапісаліся чорныя барозны палеткаў з дрэвамі, якія пачалі жоўкнуць, і раскіданыя сям-там уздоўж дарогі бочкі з-пад гаручага.
«Надыходзіць восень… – падумаў сцэнарыст. – А быццам толькі ўчора быў вялікдзень і гэтакая маладая зеляніна дрэў. Што гэта зрабілася з жыццём, проста не заўважаеш, як яно мінае…»
Вада і жаўцізна дрэў зноў вярнулі яго на вялікую раку, на кацер, які памалу рухаецца ў невыказным асеннім харастве і шукае цела дзяўчыны. Уявіў сябе на невялікім сланечнікавым палетку, аблітым зіхатлівым святлом, і дзяўчыну, якая ляжала з адкрытымі вачамі, і дзікіх пчол, якія злосна гулі над усім.
«Дзяўчына… – думаў ён. – Дзяўчына, якая не магла змірыцца з абманам… не хацела… Дзяўчына, якая не згадзілася…»
Паспрабаваў успомніць што-небудзь яшчэ, звязанае з ёй, калі яна была яшчэ жывая, але, акрамя бледнага твару з пранізлівым паглядам чорных вачэй, які часта паказваўся ў акне на другім паверсе гатэля, і паніклай постаці, што знікала ў змроку, нічога іншага ўспомніць не мог.
Потым падумаў пра рэжысёра, які застаўся на невялікім супынку, – ражкі насоўкі, якой была перавязана рука, былі падобныя на заечыя вушы, вельмі падобныя, бо і сам рэжысёр быў зайцам, ён уцёк, спалохаўся, паехаў назад…
Цяпер, напэўна, ён ужо сядзіць у сваім парусінавым крэсле з надпісам буйнымі літарамі «Рэжысёр», як само ўвасабленне вялікага рэжысёра, – строгі, іранічны, з праніклівьш позіркам, бацька акцёраў і маці ўсёй здымачнай групы…
Сцэнарыст зачыніў напалову акно купэ пранізваў рэзкі струмень свежага паветра, стала холадна. Сеў і адчуў, што яго ахоплівае нёйкае шкадаванне, можа, ён не павінен гэтак расставацца з рэжысёрам, чалавек, па сутнасці, быў не вінаваты, ён здымае тое, што пішуць іншыя…
Услед за гэтай думкай у свядомасці ягонай прапаўзла і другая, і трэцяя, а потым у яго душу закралася трывога, яна была няяснай, але паступова ахапіла ўсяго.
Як ён ні стараўся, але думак сваіх спыніць не мог. Ён думаў пра сваё жыццё і раптам зразумеў, што, па сутнасці, яно было зусім не такое, якім уяўлялася. Нейкі неміласэрны голас разбураў слабыя перашкоды, што спрабавала ўзвесці свядомасць, раскідваючы звыклыя довады і апраўданні. Станавілася ясна, што ў жыцці ягоным было вельмі многа хлусні і вельмі многа самаашуканства і зайздрасці, было і паступовае аддаленне ад простых людзей і простых рэчаў, ад карэння свайго. I ён прайшоў, не прызнаючыся нават самому сабе, шлях да самотнага задаволенага чалавека, які прызнае толькі свае ўласныя поспехі і цікавіцца толькі ўласным жыццём і ў імя гэтага ідзе на кампрамісы, на якія мог бы спакойна не ісці.
Неяк раптоўна ён адчуў непрыязнасць да той дзяўчыны, якая, не спытаўшыся, увайшла ў яго ўпарадкаванае жыццё, парушыла ўяўную трываласць рэчаў і пасяліла трывогу. Адчуў, што проста гатовы ўзненавідзець гэтую дзяўчыну з яе простай і страшнай ісцінай, якая раптам перавярнула ўсё дагары нагамі. I ўсе яго довады і бліскучыя лагічныя збудаванні лопаюцца, як мыльныя шарыкі, у зіхатлівым святле, што залівае невялікі сланечнікавы палетак, перад дзяўчынай, якая ляжыць там, дзе канчаецца трава і пачынаецца прыбярэжнае каменне.
Усё было так уладкавана, усё ішло цудоўна, у яго ёсць дом, дзяўчынкі вучацца з філалагічным ухілам, у выхадныя адпачываў з сям’ёй на дачы, якую прыдбаў у недалёкім сяле, кіламетраў за пяцьдзесят ад Сафіі, работа ладзілася, фільмы па яго сцэнарыях прымаліся добра, ён лічыўся сумленным чалавекам, а галоўнае, што і сам сябе лічыў такім, наогул, быў задаволены і сам сабою, і жыццём.
Ён добра ўладкаваўся ў жыцці і не жадаў, каб яго турбавалі, каб трывожылі яго сумленне, не жадаў, каб нешта ў жыцці мянялася. Ён хацеў бы, каб жыццё і іншых людзей было ў адпаведнасці з яго жаданнямі, каб яно не турбавала яго адхіленнямі, каб не ўзнімаўся шум. Ён не хацеў нават чуць пра няшчасці, яму было добра, і раздражняла яго ўжо тое, што недзе яшчэ ёсць беднасць, ёсць боль, здараецца нешта такое, што можа патрывожыць яго чуйнае сумленне. Таму для яго было за лепшае калі-нікалі заплюшчыць вочы і нічога не ведаць.
Самае вялікае жаданне яго было, хоць ён і не ўсведамляў гэта ясна, – каб жыццё заставалася без змен, такім, якім было ў гэты момант, нерухомае і нязменнае, поўнае толькі добрых навін, як пчала, у якой выдалена джала. I каб жыццё гэтае праходзіла ціха, не вохкала і не стагнала, не парушала вохканнем спакой яго шчаслівых дзён.
Да такіх высноў прыйшоў ён у той асенні дзень, на хаду цягніка. Ён апынуўся перад раскіданымі асколкамі ўласных уяўленняў пра сябе і нічым ужо сам сабе памагчы не мог.
Уздоўж чыгункі гарэлі асеннія кусты, восень на гэты раз надыходзіла рана, цягнік пакідаў за сабой пасёлкі, самотныя старожкі з забітымі вокнамі, нарэшце нырнуў у дэфіле. Між рассечанай гары вілася рака, цьмяна пабліскваючы вадой, па канатных мастах уверсе спяшаліся прахожыя, ужо настаў абедзенны час.
Сцэнарыст сядзеў каля акна і думаў.
Цягнік выбег з дэфіле і ехаў далей па раўніне, на якой дыміліся коміны шклозаводаў, кінулася ў вочы пафарбаваная ў аранжавы колер зямля вакол прадпрыемстваў хімічнай прамысловасці, а цягнік ляцеў наперад, паглынаў кіламетры, і праз паўгадзіны ўдалечыні ўзніклі абрысы Сафіі.
Прэм’ера кінафільма была вельмі ўрачыстая.
Перад кінатэатрам тоўпіўся народ, пад’язджалі машыны, ішоў густы снег. Сумятня панавала і ў зале, аздобленай чырвоным аксамітам, усім не хапала месца, людзі мітусіліся. Ззялі маністы, хвалямі наплываў водар французскіх духоў, сціпла праходзілі кіназоркі, стараючыся выглядаць звычайнымі людзьмі.
Пасля прагляду фільма публіка, стоячы, доўга апладзіравала, на сцэну выбеглі дзяўчаткі ў вячэрніх уборах, аголеныя плечы ззялі ў святле пражэктараў, паднеслі кошыкі з кветкамі, усім уручылі букеты, усіх пацалавалі ў шчаку.
Сцэнарыст, радасна ўсхваляваны, стаяў побач з рэжысёрам і кланяўся ў залу.
На банкеце пасля прэм’еры настрой узняўся яшчэ вышэй, гучалі тосты за добры фільм і за далейшыя поспехі аўтара.
Падавалі ракаў з лімонам, гарэлку, смажанае мяса ў масле, анчоусы, масліны, шопская салата была з вяндлінай, потым падалі вінаградную і слівовую ракію, пасля баніцу з мясам і блюда тоўчанага часнаку з воцатам і вадой, паднеслі і смажаную стронгу, свежанькую, з рыбгаса ў Цяцеўні. Разам са стронгай быў і нейкі паштэт з мудрагелістай назвай, але ж надта смачны. Ікра і маянэз былі асобна ў спецыяльных сіненькіх салатнічках.
Потым прынеслі засмажанае фаршыраванае ягня і гарачыя піражкі, ягня нашпігавана было дробна накрышанай вантрабянкай – лёгкія, печань, таксама і трыбушынка, з дзікай мятай, пятрушкай і чорным перцам. Быў рыс – адвараны і якраз у меру засмажаны. Віно белае, вытрыманы «мускат» з Карлава, пяцігадовы, стабілізаваны, а сёй-той аддаў перавагу віскі. З чырвоных він быў айчынны «маўруд», таксама і лепшыя венгерскія. Пасля смажанага ягняці на закусь было яшчэ філе і рыба, прынеслі па дзве адмысловыя адбіўныя.
Пасля ўсяго – шакаладны торт з міндалем і вяршкамі, яблыкі, апельсіны, бананы, пасля гэтага яшчэ і марожанае.
Каву прынеслі на самае завяршэнне.
Сцэнарыст быў узбуджаны, вясёлы, амаль шчаслівы. Ён піў патроху белае віно, жартаваў, з усімі знаходзіў агульную мову і сказаў цудоўны тост, поўны дасціпных намёкаў і разам з тым кранальны. Усе смяяліся, а расчулены рэжысёр пацалаваў яго ў галаву.
Ён пайшоў неўзабаве пасля поўначы.
На двары ішоў снег, цэлымі камякамі падаў на дахі прыціхлых дамоў, ішоў так, быццам не збіраўся калі-небудзь спыніцца, і гэтай зімовай ноччу здавалася, што дамы і дрэвы і пробліскі святла ад начных свяцільнікаў на вуліцы паціху рухаюцца ўгору, да неба, скрозь заслону нерухомага снегу.
Ён ішоў з вуліцы ў вуліцу, якія ўсё больш засыпаліся снегам, было лёгка і радасна, як здароваму дзіцяці. I як малое дзіця, ён адчуваў сябе спакойным і чыстым, снег напаўняў яго шчасцем.
Потым яго дагнала свабоднае таксі, ён спыніў яго і паехаў дадому.
– Ну, як жыццё? – па нейкім часе азваўся шафёр.
Сцэнарыст прыгледзеўся – гэта быў Мілка.
– А, Мілка! – прамовіў ён. – Ды нічога. А ты што робіш?..
– Дык як бачыце, – засмяяўся Мілка. – Возім…
Даехалі хутка, ён даў пяцёрку, развіталіся, машына развярнулася і знікла ў густым снезе.
У кватэры ўсе спалі, ён ціха прайшоў у свой кабінет, стараючыся нават не шапацець абгорткай букета.
Распрануўся, паставіў кветкі ў вазу, разабраў пасцель і юркнуў пад коўдру. Заснуў адразу спакойным, здаровым сном.
А ноччу прачнуўся ад мядовага паху дзікіх пчол.
Пах мёду, востры і гаркавы, напаўняў пакой.
Сцэнарыст паляжаў з расплюшчанымі вачамі, потым уключыў святло і агледзеў пакой. Не мог зразумець – адкуль пах. Падумаў, што гэтак моцна пахне букет, устаў, адчыніў акно і выкінуў кветкі вон.
Але пах мёду дзікіх пчол у пакоі застаўся.
I тады ён зразумеў, што з гэтага часу цёмнымі начамі, раптоўна і беспрычынна, яго будуць будзіць дзікія пчолы. Яму будзе сніцца невялікі сланечнікавы палетак, заліты зіхатлівым святлом, дзяўчына, якая ляжыць з адкрытымі вачамі, і дзікія пчолы, якія злосна гудуць па-над усім гэтым.
I пасля раптоўнага абуджэння ў доўгую ноч ён не зможа заснуць, і ў сэрцы будуць злосна гусці дзікія пчолы.
На нейкі момант перад тым, як зачыніць акно, у вачах яго паўстаў невялікі сланечнікавы палетак.
Пераклад Уладзіміра Анісковіча